حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سؤال[1]: حکم نماز لیلة الرغائب چیست؟ آیا شب آرزوها شرعاً معتبر است یا خیر؟

پاسخ: لیلة الرغائب و نماز و اعمال آن در فضای اهل سنت مورد بحث قرار گرفته است و در حالی كه ابن الصلاح شهرزوری محدث معروف از آن دفاع کرده است، بيشتر علماي اهل سنت به آن حمله مي كردند و منشأ آن را صوفیانه دانسته اند و معتقدند که برخی از زهاد آن را جعل کرده اند اما به لحاظ شیعی، روایات آن اندک بوده علما نیز خیلی کم به آن پرداخته اند و برای توضیح مطلب می توان این بحث را در دو سطح شیعی و سنی دنبال کرد اما به لحاظ سنی:

اولاً: در فضای اهل سنت یا به عبارت دقیق‌تر غیر امامیه، اکثر علما آن را نقد کرده و آن را از بدعت‌هایی دانسته‌اند که باید با آن مقابله کرد و اینها بخشی از سخنان آنان است:

1 - در شرح الأزهار (فقه زیدی) پس از بیان نماز رغائب آمده است: «...ناقدین تصریح کرده اند که حدیث منقول در نماز رغائب ساختگی است، و در آخر قرن پنجم در بیت المقدس به وجود آمده است.» (شرح الأزهار 1: 397).[2]

2 - نووی که از مخالفان سرسخت آن به شمار می رود، می گوید: (نماز معروف به نماز رغائب که دوازده رکعت است، در شب اولین جمعه ماه رجب، بین مغرب و عشاء خوانده می شود و نماز شب نیمه شعبان صد رکعت است، این دو نماز بدعت و ناپسند و مذموم است و نباید فریب ذکر آنها را در کتاب قوت القلوب و إحیاء علوم الدین و نه فریب احادیث ذکر شده در آنها را خورد، زیرا همه اینها باطل است و فریب برخی از ائمه را نخورید که امر بر ایشان مشتبه شده و اوراقی را در استحباب آنها نوشت وی در این کار به خطا رفته است و شیخ امام ابومحمد عبدالرحمن بن اسماعیل مقدسی کتابی ارزشمند در ابطال آنها نوشته است و در آن به نیکی و خوبی در این زمینه سخن گفته است خداوند وی را رحمت کند.» (المجموع 4: 56).[3]

3 – ملیباری هندی می گوید: «اما نماز معروف در شب آرزوها و نیمه شعبان و روز عاشورا بدعت زشتی است و احادیث آن ساختگی است». (فتح المعین 1: 312).

4 – رعینی می گوید: «سپس حافظ گفت: این حدیث ساختگی از رسول خداست.» (مواهب الجلیل 3: 323).

5 - ابن عابدین گوید: (در البحر گفت: از اینجا معلوم می شود که اجتماع برای نماز آرزوها که در رجب یا جمعه اول آن انجام می شود مکروه است و بدعت است و آنچه را که اهل روم به حیله انجام می دهند که آن را نذر می کنند تا از این طریق از حالت استحباب و کراهت خارج کنند باطل است. گفتم: در بزازیه، چنانکه شارح در پایان باب ذکر می کند، به این نکته تصریح کرده است و دو شارح «المنیة» نیز به تفصیل از آن سخن گفته اند و تصریح کرده اند آنچه که در این زمینه روایت شده است ساختگی است و به تفصیل از این موضوع سخن رانده اند مخصوصاً در حلیت، علامه نور الدین مقدسی تصنیف خوبی در این زمینه دارد که آن را این چنین نام نهاده است (ردع الراغب عن صلاة الرغائب) که غالب کلام متقدمین و متأخرین از علمای مذاهب چهارگانه را احاطه کرده است.» (حاشیة رد المختار 2: 27) [4]

6 - الفتنی می گوید: (نماز رغائب به اتفاق جعلی است در اللآلیء: فضیلت شب رغائب، اجتماع فرشتگان با طول آن، روزه یا دعا، و خواندن دوازده رکعت نماز بعد از غروب آفتاب با کیفیت معروف آن، مجعول است، رجال آن مجهول است، شیخ ما گفت: همه کتابها را جستجو کردم ولی آن ها را نیافتم و در شرح مسلم به قلم النووی علما برای کراهت نماز راغائب به این حدیث استناد جسته اند: شب جمعه را برای اقامه نماز و روز جمعه را برای روزه اختصاص ندهید که بدعتی مذموم از بدعت های ضلالت و جهل است و در آن منکرات آشکاری که جاعل و مخترع آن را بکشد، ائمه آثار گرانبهایی را در تقبیح و گمراهی نمازگزاران آن و بدعت گزاران آن و همچنین دلائل زشتی آن گردآوری کرده اند. در جامع الأصول بعد از ذکر نماز رغائب به کیفیت معروف آن و استجابت دعا بعد از آن می گوید: این حدیث چیزی است که آن را در کتاب رزین یافتم اما در هیچ یک از کتابهای شش گانه آن را نیافتم و این حدیث محل اختلاف است و در تذکرة الآثام آمده است که برخی از مالکیه از کنار قومی که نماز رغائب را به جا می آوردند و قومی که مشغول به یک امر حرام بودند می گذشتند و حال این افراد را از نمازگزاران بهتر دانستند چرا که آنها می دانستند که مشغول انجام کار معصیت هستند و چه بسا از آن توبه کنند ولی این افراد گمان می کنند که مشغول عبادت اند و در رسالة السماع مقدسی: بدان شیخ ابن الصلاح دیدگاه هایی داشته که مورد قبول واقع نشده از جمله: پذیرش نماز رغائب و استدلال بر آن و در بعضی از رسائل علی ابن ابراهیم می گوید: حدیث نماز رغائب بعد از 480 سال آمده است و هیچ مزیتی برای این شب نسبت به شب های دیگر وجود ندارد و برگزاری مراسم در این روز و تقویت آن بدعتی است که امور حرامی همچون بازی در مساجد و.. بر آن مترتب می شود و انفاق در این شب و خوردن شیرینی و دیگر امور و احادیث فضیلت این شب و فضیلت نماز آن همگی بالاتفاق جعلی و ساختگی هستند و مناظرات طولانی در زمان های طولانی بین ائمه در این زمینه جریان داشته و به شکر خدا باطل شده است.» (تذکرة الموضوعات: 44).[5]

7 - ابن جوزی می گوید: (صلاة الرغائب، أنبأنا علي بن عبيد الله بن الزاغوني، أنبأنا أبو زيد عبد الله بن عبد الملك الأصفهاني، أنبأنا أبو القاسم عبد الرحمن بن محمد بن إسحاق بن مندة. وأنبأنا محمد بن ناصر الحافظ، أنبأنا أبو القاسم بن مندة، أنبأنا أبو الحصين علي بن عبد الله بن جهيم الصوفي، حدّثنا علي بن محمد بن سعيد البصري، حدّثنا أبي، حدّثنا خلف بن عبد الله وهو الصغاني، عن حميد الطويل، عن أنس بن مالك، قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم (وذكر ليلة الرغائب وأموراً أخرى، ثم قال:) ولفظ الحديث لمحمد بن ناصر. هذا حديث موضوع على رسول الله صلى الله عليه وسلم، وقد اتهموا به ابن جهيم ونسبوه إلى الكذب، وسمعت شيخنا عبد الوهاب الحافظ يقول: رجاله مجهولون، وقد فتشت عليهم جميع الكتب فما وجدتهم. قال المصنّف قلت: ولقد أبدع من وضعها، فإنّه يحتاج من يصلّيها أن يصوم وربما كان النهار شديد الحرّ، فإذا صام ولم يتمكّن من الأكل حتى يصلّي المغرب، ثم يقف فيها ويقع في ذلك التسبيح طويل والسجود الطويل، فيؤذي غاية الإيذاء..) (الموضوعات 2 : 124 ـ 126).

8 - ابن حجر گفت: (خلف بن عبيد الله الصنعاني عن حميد، عن أنس رضي الله عنه، بصلاة الرغائب في رجب. رواه علي بن جهضم، عن علي بن محمد بن سعيد البصري، عن أبيه، عنه. قال أبو موسى المديني: لا أعلم أنّي كتبته إلا من رواية ابن جهضم، قال: ورجال إسناده غير معروفين. وقال أبو البركات الأنماطي: رجاله مجهولون، وقد فتّشت عنهم جميع الكتب فما وجدتهم. قلت: وسيأتي فيمن اسمه محمد بن سعيد اثنان يجوزان يكون أحدهما أو هما بصريان، أحدهما الكريزي الأثرم، والآخر الأزرق، وذكرهما أبو محمّد بن عدي في الكامل) (لسان الميزان 2: 403).

بسیاری این کار را بدعت، منکر، زشت یا بی اساس توصیف کرده اند، بنگرید به: (فتاوى السبكي 1: 159؛ والبكري الدمياطي، إعانة الطالبين 1: 312، 313؛ وابن نجيم المصري، البحر الرائق 2: 93؛ وشمس الدين المصري المعروف بالشافعي الصغير، نهاية المحتاج 2: 124؛ والبهوتي، كشاف القناع 1: 539 ـ 540؛ والشوكاني، نيل الأوطار 4: 437؛ والنووي، شرح صحيح مسلم 8: 20؛ وابن حجر، فتح الباري 11: 47؛ والعيني، عمدة القاري 4: 39؛ والملا علي القاري، الأسرار المرفوعة في الأخبار الموضوعة: 396، 438؛ والعجلوني، كشف الخفاء 2: 410، 417؛ وابن كثير، السيرة النبويّة 2: 94؛ وابن تيميّة، الفتاوى الكبرى 2: 239، 261 ـ 262، و5: 344، ومجموعة الفتاوى 23: 132، 134، 135، 414؛ والذهبي، سير أعلام النبلاء 23: 143، و موارد بسیار دیگری).

آنچه از بررسی سریع این نماز از نظر اهل سنت به دست می آید این است که راویان آن اکثراً نام‌های مجهولی هستند و اهل سنت علی بن عبدالله بن الحسن بن جهضم را به جعل این نماز متهم می‌کنند، چنان که بسیاری از آنها از جمله ابوالحسن همدانی صاحب کتاب بهجة الأسرار (414هـ) به آن اشاره کرده اند. (ر.ک: میزان الاعتدال 3: 142-143؛ لسان المیزان 4: 328).

همچنین از ایشان فهمیده می شود که این نماز توسط برخی از زاهدان و صوفیان جعل شده است و از مهمترین منابع آن (که کتب صوفیانه است) کتاب قوت القلوب ابوطالب مکی (386ق) و کتاب احیاء علوم الدین (ج 2: 366)، تألیف ابوحامد غزالی (505 ق) است که البته غزالی تصریح کرده است که این یک خبر واحد است و دیده است که اهل بیت المقدس آن را انجام می دهند.

ثانیاً: در فضای شیعه، قدیمی ترین منبعی که به ما رسیده و به این نماز پرداخته است، سید بن طاووس (664ق) است که می گوید: (این را در کتب عبادات، به روایت از  پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم یافتم و آن را از برخی از کتب اصحابمان رحمهم الله نقل کردم، در ضمن حدیث از پیامبر صلی الله علیه و آله در ذکر فضیلت ماه رجب این عبارت آمده است...)[6] (اقبال الاعمال 3: 185-186). سپس کفعمی آن را در (المصباح: 526) بدون سند ذکر کرده است.

روشن است که ابن طاووس که بیش از شش قرن با عصر پیامبر فاصله دارد، نه منبع این دعا و نه کتابی که از آن گرفته شده است و نه نام عالمی را که از وی نقل کرده است برای ما توضیح نداده است. چه رسد به این که سند خود به این نماز را برای ما بیان کرده باشد بلکه ابتدای کلام وی چنین اشعار دارد که وی این مطلب را در کتب فردی غیر امامی دیده است هرچند که این اشعار خفیف باشد.

اما بعد از ابن طاووس این نماز نزد علامه حلی (735 هجری قمری) ظاهر شده است، شیخ حر عاملی و علامه مجلسی نیز این مطلب را نقل کرده اند. حر عاملی می گوید: «الحسن بن یوسف المطهر، العلامة در اجازه خود به بنی زهره با سندی که ذکر کرده است می گوید: رسول خدا فرمود... و ابن طاووس در الإقبال به صورت مرسل شبیه آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است». (حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة 8: 98-100).

علامه مجلسی (1111ق) می گوید: (قد روى العلامة ره في إجازته الكبيرة عن الحسن بن الدربي، عن الحاج صالح مسعود بن محمد وأبي الفضل الرازي المجاور بمشهد مولانا أمير المؤمنين عليه السلام، قرأها عليه في محرّم سنة ثلاث وسبعين وخمسمائة، عن الشيخ علي بن عبد الجليل الرازي، عن شرف الدين الحسن بن علي، عن سديد الدين علي بن الحسن، عن عبد الرحمن بن أحمد النيسابوري، عن الحسين بن علي، عن الحاج مسموسم (سموسم)، عن أبي الفتح نورخان عبد الواحد الأصفهاني، عن عبد الواحد بن راشد الشيرازي، عن أبي الحسن الهمداني، عن علي بن محمد بن سعيد البصري، عن أبيه، عن خلف بن عبد الله الصنعاني، عن حميد الطوسي، عن أنس بن مالك قال: قال رسول الله صلى الله عليه وآله...) (بحار الأنوار 95: 395)، و متنی بسیار نزدیک به این در قسم اجازات آمده است (بحار الأنوار 104: 123 ـ 125).

سایر علما از ابن طاووس و علامه مجلسی نقل کرده اند مثل حر عاملی (1104 ق) در کتاب (هدایة الأمة 3: 313) و آل عصفور در کتاب (سداد العباد: 131).

علامه تستری نیز در کتاب خود به ارسال روایت ابن طاووس و غیر شیعی بودن سند علامه حلی اشاره کرده است (النجعة فی شرح اللمعة 3: 103). .

اگر توجه کنیم، متوجه می شویم که علی بن محمد بن سعید بصری و بالاتر از وی تا رسول خدا دقیقاً همان سندی است که در کتب اهل سنت آمده است، یعنی به احتمال زیاد این حدیث برگرفته از کتب اهل سنت است و طریق شیعی مستقلی ندارد، اگر متون مذکور از اهل سنت را با این سند مقایسه کنید، به درستی آن پی می برید.

اگر این سند را بررسی کنیم، درمی یابیم که بسیاری از راویان آن مجهول هستند که هیچ توثیق و ذکری از ایشان نشده است بلکه حتی اسم بسیاری از ایشان در کتب رجال شیعه نیامده است چه رسد به کتب اهل سنت همانطور که گذشت. بنابراین این نماز با سند یا مصدر معتبری ثابت نیست و علما ـ شیعی و سنی ـ آن را در کتب حدیثی مورد اعتماد خود نقل نکرده اند همچنان که پیشینیان آن را در کتابهای عبادات و اعمال و مندوبات و مستحبات نقل نکرده اند و فقهای شیعه نیز جز اخیراً در گوشه و کنار آن را در کتب فقهی خود وارد نکرده اند و همه اینها ضعف سندی و عدم ثبوت آن را دو چندان می کند.

اما جریان سیره سلف بر آن، دلیلی بر آن وجود ندارد، آیا این سیره ـ اگر وجود داشته باشد ـ از یک یا دو قرن فراتر می رود؟! شاید از این روست که در کتب علما تا به امروز غالباً یادی از این نماز نشده است و عجیب آن که اهل سنت که این نماز در میان آنها متولد شده آن را ترک کردند در حالی که اخیراً اقبال شیعی به آن آغاز شده است.

بر این اساس، نماز رغائب به هیچ وجه شرعی ثابت نشده است، آری، هر کس قاعده تسامح در ادله سنن را می پذیرد و قائل به شمول آن نسبت به اسانید اهل سنت است می تواند به این امر عمل کند. در غیر این صورت اگر باید این نماز را حتماً انجام دهد باید آن را به رجای مطلوبیت به جا آورد هرچند که برای انسان مومن و جامعه ایمانی به طور کلی بهتر آن است که همیشه تلاش کنند مستحباتی که استحباب آن ها ثابت شده است را بر امور دیگری که ضعیف بوده یا به روش های صحیح علمی ثابت نشده اند، مقدم دارند و آن ها را به جا آورند. علم نزد خداست.

_____________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع ۳: سوال 486.

[2] متن اصلی: (..قد صرّح النقّاد بأنّ الحديث المرويّ في صلاة الرغائب موضوعٌ، وأنّها حدثت في آخر القرن الخامس في بيت المقدس) (شرح الأزهار 1: 397).

[3] متن اصلی: (الصلاة المعروفة بصلاة الرغائب وهي ثنتي عشرة ركعة تصلى بين المغرب والعشاء ليلة أوّل جمعة في رجب، وصلاة ليلة نصف شعبان مائة ركعة، وهاتان الصلاتان بدعتان ومنكران قبيحتان، ولا يغترّ بذكرهما في كتاب قوت القلوب وإحياء علوم الدين، ولا بالحديث المذكور فيهما، فإنّ كلّ ذلك باطل، ولا يغترّ ببعض من اشتبه عليه حكمهما من الأئمّة فصنّف ورقات في استحبابهما، فإنّه غالط في ذلك، وقد صنّف الشيخ الإمام أبو محمد عبد الرحمن بن إسماعيل المقدسي كتاباً نفيساً في إبطالهما فأحسن فيه وأجاد رحمه الله) (المجموع 4: 56).

[4] متن اصلی: (قال في البحر: ومن هنا يعلم كراهة الاجتماع على صلاة الرغائب التي تفعل في رجب أو في أولى جمعة منه وأنها بدعة، وما يحتاله أهل الروم من نذرها لتخرج عن النفل والكراهة فباطل ا هـ. قلت: وصرّح بذلك في البزازية، كما سيذكره الشارح آخر الباب، وقد بسط الكلام عليها شارحا المنية، وصرّحا بأنّ ما روي فيها باطل موضوع، وبسطا الكلام فيها، خصوصاً في الحلية، وللعلامة نور الدين المقدسي فيها تصنيف حسن سمّاه (ردع الراغب عن صلاة الرغائب) أحاط فيه بغالب كلام المتقدّمين والمتأخّرين من علماء المذاهب الأربعة) (حاشية ردّ المحتار 2: 27).

[5] متن اصلی: (وصلاة الرغائب موضوعٌ بالاتفاق، في اللآلئ: فضل ليلة الرغائب واجتماع الملائكة مع طوله وصوم أو دعاء وصلاة اثنتي عشرة ركعة بعد المغرب مع الكيفية المشهورة، موضوع، رجاله مجهولون. قال شيخنا: وفتّشت جميع الكتب فلم أجدهم، وفي شرح مسلم للنووي احتجّ العلماء على كراهة صلاة الرغائب بحديث: لا تختصّوا ليلة الجمعة بقيام ولا تختصّوا يوم الجمعة بصيام، فإنّها بدعة منكرة من بدع الضلالة والجهالة، وفيها منكرات ظاهرة قاتل الله واضعها ومخترعها، وقد صنّف الأئمة مصنّفات نفيسة في تقبيحها وتضليل مصلّيها ومبدعيها ودلائل قبحها أكثر من أن تحصى، وفي جامع الأصول قال بعد ما ذكر صلاة الرغائب مع الكيفيّة المعروفة واستجابة الدعاء بعدها هذا الحديث مما وجدته في كتاب رزين ولم أجده في واحد من الكتب الستّة والحديث مطعون فيه، وفي تذكرة الآثام أنّ بعض المالكية مرّ بقوم يصلّون الرغائب وقوم عاكفين على محرّم فحسّن حالهم على المصلّين؛ لأنهم يعلمون أنّهم في معصية فلعلّهم يتوبون وهؤلاء يزعمون أنهم في عبادة، وفي رسالة السماع للمقدسي: اعلم أنّ للشيخ ابن الصلاح اختيارات أنكرت عليه، منها: اختياره صلاة الرغائب واحتجاجه عليه، وفي بعض الرسائل قال علي بن إبراهيم: حدثت صلاة الرغائب بعد المائة الرابعة والثمانين سنة، ولا مزية لهذه الليلة عن غيرها واتخاذها موسماً وزيادة الوقود فيها بدعة مما يترتب عليه من اللعب في المساجد وغيرها حرام، والإنفاق فيها والأكل من الحلوى [أو: الحلواء] وغيرها فيها وأحاديث فضلها وفضل صلاتها كلّها موضوعة بالاتفاق، وقد جرت مناظرات طويلة في أزمنة طويلة بين الأئمة وأبطلت فلله الحمد) (تذكرة الموضوعات: 44).

[6] متن اصلی: (وجدنا ذلك في كتب العبادات، مرويّاً عن النبيّ صلّى الله عليه وآله، ونقلته أنا من بعض كتب أصحابنا رحمهم الله، فقال في جملة الحديث عن النبي صلى الله عليه وآله في ذكر فضل شهر رجب ما هذا لفظه...) (إقبال الأعمال 3: 185 ـ 186).