حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: مستندات و ادله ای که برای عدم حجیت خبر واحد می آورند، چیست؟

پاسخ: کسانی که اعتبار و حجیت خبر واحد را رد می کنند، شواهد متعددی مبنی بر عدم حجیت آن ذکر کرده اند که برجسته ترین آنها به اختصار عبارتند از:

الف - اصالت عدم حجیت، زیرا هیچ چیزی غیر از علم، حجت نیست، مگر اینکه صحت آن با دلیل ثابت شود، وقتی منکرین در اینجا همه ادله بر حجیت خبر واحد را مورد مناقشه قرار دادند، به قاعده کلی عدم حجیت باز می گردند. اصل بر این است که هرچیزی که حجیت آن مشکوک است، حجت نخواهد بود. بنابراین خبر واحد حجت نیست.

ب - قرائن قرآنی و حدیثی بسیاری که از عمل به ظن نهی می‌کنند و پیروان ظن و گمان را مذمت می‌کند، منکرین حجیت خبر واحد ظنی به آیات قرآنی بسیاری که از پیروی و عمل به ظن نهی می کنند استناد جسته اند. دین باید امری یقینی باشد نه ظنی و مجموع بین ظنی و یقینی در نهایت امری ظنی است چون نتیجه تابع اخس مقدمات است.

از جمله این آیات می‌توان به آیات زیر اشاره کرد: خداوند متعال می فرماید: ﴿وَلا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً﴾ (اسراء: 36). و فرموده حق تعالی: ﴿وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الأرْضِ يُضِلّوكَ عَنْ سَبِيلِ الله إن يَتَّبِعُونَ إلا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إلا يَخْرُصُونَ﴾ خداوند عز و جل فرمود: ﴿قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إلا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إلا تَخْرُصُونَ﴾ (أنعام: 148)، خداوند تبارک و تعالی می فرماید: ﴿قل هل من شركائكم من يبدأ الخلق ثم يعيده قل الله يبدأ الخلق ثم يعيده فأنى تؤفكون قل هل من شركائكم من يهدي إلى الحق قل الله يهدي للحق أفمن يهدي إلى الحق أحق أن يتبع أمن لا يهدي إلا أن يهدى فما لكم كيف تحكمون وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ الا ظَنّاً إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ﴾ (يونس: 34 ـ 36)، خداوند عز و جل می فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ..﴾ (حجرات: 12)، خداوند جل و علا فرمود: ﴿وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ الا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً﴾ (نجم: 28)، خداوند متعال می فرماید: ﴿يا أيها الناس كلوا مما في الأرض حلالاً طيباً ولا تتبعوا خطوات الشيطان إنه لكم عدو مبين إنما يأمركم بالسوء والفحشاء وأن تقولوا على الله ما لا تعلمون﴾ (بقرة: 167 ـ 168).

این آیات شریفه مانند آیه اول از پیرویِ غیر از علم نهی می کند و اشاره می کند که ظن (گمان) هیچ ارزشی ندارد و فایده و سودی ندارد و از آن جا که خبر واحد تنها ظن و گمان ایجاد می کند بلکه یکی از مظاهر گمان در زندگی بشری است در این صورت مشول اطلاق نهی از پیروی ظن و گمان خواهد بود و نهی در اینجا معنایی جز عدم حجیت ندارد.

ج – استناد به برخی از مجموعه های حدیثی، مانند مجموعه روایاتی که دلالت بر کنار گذاشتن و عدم حجیت روایاتی است که شاهدی از قرآن ندارند وحال آن که بیشتر روایاتی که در دست داریم هیچ شاهدی از قرآن ندارد و همینطور مثل مجموعه روایاتی که دلالت بر این نکته دارند که نباید به روایاتی که علم به صدور آن از پیامبر و اهل بیت ایشان نداریم، عمل کنیم صرف نظر از مفهوم موافقت با قرآن و مخالفت با آن و مانند آن.

د – همچنین به اجماع و برخی ادله عقلی نیز استناد کرده اند.

همه این شواهد از قدیم الایام محل نقاش طولانی بین علمای فقه بوده است و جزئیات سخنان آنان در کتب مفصل قابل بررسی است.

_______________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع ۳: سوال 479.