حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سؤال[1]: آیا می‌توانید منشأ اختلاف شیعیان امامیه با سایر مذاهب را در موضوع وقت نماز مغرب و وقت افطار برای ما توضیح دهید؟ زیرا مسلمانان به طور کلی هنگام سقوط قرص خورشید نماز می خوانند و افطار می کنند در حالی که شیعیان امامیه صبر می کنند تا سرخی سمت مشرق از بین برود و این نظر اکثر فقهای متأخر شیعه است. البته من خوانده ام که برخی از علمای متقدم امامیه مثل شیخ طوسی معتقد بودند که وقت نماز مغرب با سقوط قرص خورشید، داخل می شود.. چه کسانی به همین عقیده شیخ طوسی رفته اند؟ آیا می توانید برای ما توضیح دهید که اولین فقیه شیعه که گفته باید صبر کرد تا سرخی سمت مشرق از بین برود چه کسی بوده است؟ درباره جمع روایات متعارض و متضاد در این مبحث چه باید کرد؟ بسیار از شما سپاسگزارم.

پاسخ: این مسئله از قدیم الایام محل اختلاف علمای امامیه بوده و گرایش های متعددی در آن پدید آمده است که بارزترین آنها عبارتند از :

گرایش اول: این گرایشی است که معتقد است با از بین رفتن سرخی مشرق غروب حاصل می شود و یا اینکه سرخی مشرق کاشف از تحقق واقعی غروب است و شریعت ما را ملزم به این کاشف می کند. از جمله کسانی که این نظر را داشته یا این نظر به ایشان نسبت داده شده‌ است عبارتند از: علامه حلی، شهید اول، مقداد سیوری، فاضل آبی، ابن سعید حلی، شیخ یوسف بحرانی، محقق کرکی، شیخ اردبیلی، حر عاملی، شیخ حسین آل عصفور، فاضل هندی، شهید ثانی، شیخ مرتضی انصاری، سید قزوینی، شیخ کاظم خراسانی، سید جواد عاملی، سید حسین بروجردی، سید علی طباطبایی، میرزای نائینی، شیخ اراکی، سید محسن حکیم، سید خمینی، سید گلپایکانی، سید محمد باقر صدر، شیخ فاضل لنکرانی، سید علی سیستانی، سید علی خامنه ای و دیگران.

برخی از کسانی که نامشان را ذکر کردیم، صرفا بنابر احتیاط واجب آن را ذکر کردند و ما هیچ کتاب تحقیقی استدلالی در این زمینه از ایشان در اختیار نداشتیم تا از نظر علمی آنها مطمئن شویم.

گرایش دوم: این جریانی است که با نظر اکثریت مسلمانان موافق است و معتقد است که غروب با سقوط قرص خورشید شرعاً حاصل می‌شود، از جمله کسانی که این نظر را داشته یا این نظر به ایشان نسبت داده شده‌ است عبارتند از: ابن ابی عقیل عمانی، ابن جنید، شیخ طوسی، شیخ صدوق، سید مرتضی، لقاضی ابن البراج طرابلسی، سالار دیلمی، محقق حلی، فاضل صیمری، علامه مجلسی، فیض کاشانی، وحید بهبهانی، محقق نراقی، شیخ رضا همدانی، شیخ محمد حسن نجفی، سید محمد روحانی، سید محمد سعید حکیم، سید محمد حسین فضل الله و شیخ محمدتقی بهجت و سایر علما.

علمایی همچون سید خوئی، سید محمدصادق روحانی و شیخ محمد اسحاق فیاض در سطح تحقیقات علمی خود این دیدگاه را ترجیح داده اند اما در سطح فتوی نسبت به تأخیر تا از بین رفتن سرخی مشرق احتیاط وجوبی داده اند.

بدین ترتیب، برای ما روشن می شود که علمای متقدم امامیه بیشتر به تحقق غروب خورشید با سقوط قرص تمایل داشتند، در حالی که رواج حکم به غروب آفتاب با از بین رفتن سرخی مشرق، عملاً از ابن سعید حلی و محقق آبی در قرن هفتم هجری به بعد آغاز شده است.

علت اختلاف این است که روایات در این موضوع متنوع است، برخی به معیاریت از بین رفتن قرص خورشید حکم می کنند و برخی دیگر به لزوم انتظار از بین رفتن سرخی مشرق حکم می کنند. برخی از علما معیارت سقوط قرص را ترجیح داده اند یا به دلیل کثرت این روایات و روایاتی صحیح السندی که در میان آنهاست، که متون عامی در سطح دلالت زبانی آن را تأیید می کند، یا به این خاطر که سخن گفتن از زوال سرخی مشرق را در سیاق اطمینان از ناپدید شدن قرص خورشید به ویژه در مناطق کوهستانی، فهمیده اند بنابراین اگر زمین کاملاً صاف بود و می دانستیم دقیقاً در چه زمانی سقوط قرص خورشیدن اتفاق می افتد ـ همانطور که علوم امروز به ما نشان می دهد - در آن صورت دیگری نیازی به در نظر گرفتن خاصیت از بین رفتن سرخی مشرق نیست، مادامی که این موضوع تنها یک طریق و مسیر است، به همین دلیل است که در برخی از روایات سرخی مشرق، این گونه تعبیر شده است که انتظار برای از بین رفتن سرخی مشرق احوط در دین است امری که نشان از آن دارد که این مسأله فقط براى احتياط براى يقين به محو شدن قرص خورشید آمده است، بلکه در بعضى از روايات آمده است كه اگر این سرخی از بين برود قرص فرو افتاده است كه به نظر بعضى بیانگر این نکته است که قضیه از بین رفتن سرخی بیانی برای سقوط قرص است و از برخی از عبارات استحباب انتظار از بین رفتن سرخی یا ظهور ستاره ای در آسمان در اشاره به وقوع شب و تاریکی فهمیده می شود.

اما کسانی که می گویند باید صبر کرد تا سرخی مشرق از بین برود، روایات سقوط قرص را پس از مخالفت با گروه دیگر از احادیث، حمل بر تقیه می کنند و در برخی از روایات مطلبی وجود دارد که بر این امر اشاره دارد. در فهم متون نیز تفصیلاتی دارند که در اینجا جای پرداختن به جزئیات آن نیست.

آنچه به نظر قاصر بنده ترجیح دارد این است که غروب با سقوط قرص خورشید محقق می شود مشروط بر این که به طور یقینی به آن علم داشته باشد. والعلم عند الله.

_____________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع ۳: سوال 477.