حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: س 1 - موضوع اشتغال زنان در خارج از خانه در این دوره رایج شده است، خوانش شما از این موضوع چگونه است؟ آیا شریعت ترجیح می دهد که زنان بیرون از خانه کار کنند یا اساس کار زن خانه نشینی و رسیدگی به امور شوهر و خانه و فرزندان است؟ اگر اشتغال او جایز باشد، آیا مکروه است یا مرجوح یا نه؟

س 2 - از جناب شیخ می خواهم ما را در مورد تعریف اختلاط در اسلام و حدود و ضوابط آن راهنمایی بفرمایید؟ آیا این درست است که مثلاً با توجه به دیدگاه شما، تعدادی از افراد متاهل (زن و مرد) سر یک میز بنشینند که غذا بخورند و بعد با هم گفت و گو کنند؟ با توجه به اینکه این افراد همگی مومن متعهد هستند؟

پاسخ: آنچه در بین فقهای امامیه مشهور است[2] این است که اشتغال زن و اختلاط به خودی خود حرام نیست، بلکه خلوت با زن نیز فی نفسه بر خلاف بسیاری از فقهای اهل سنت حرام نیست، بلکه حرام آن چیزی است که موجب فساد و ارتکاب حرام شود. هر چند که بهتر، عدم اختلاط یا عدم اشتغال به شغلی است که مستلزم اختلاط است.  

من در اینجا به آنچه از نتایج بحث در آنجا اشاره کردم اکتفا می کنم و آن این است که اشتغال زنان در داخل و خارج از خانه اصولاً جایز است، اما مانع از وضع برخی شروط و ضوابط در این موضوع نمی شود، همانطور که برخی از آنها از جمله شروط و ضوابط در اشتغال مردان نیز می باشد. از جمله بارزترین این شروط و ضوابط عبارت اند از:

یک: در این کار ضرری از لحاظ جسمی یا غیر جسمی متوجه شخص این زن یا نوع زنان نشود. این مسئله تابع حجم ضرر است به گونه ای که ضرر اندک تنها منجر به مرجوحیت این کار می شود نه حرمت آن. در این جا برای تحدید این امور با ذهنیتی واقعی به خبراء ـ نه فقهاء بما هم فقهاء ـ باید مراجعه شود. این موضوع اختصاصی به زنان ندارد بلکه در مردان نیز اگر این چنین باشد حکم همین گونه است. چون مفاهیم ضرر و مانند آن عام هستند. هیچ دلیلی نیز وجود ندارد که نتیجه ی این مطالعات در امتداد زمان و مکان و با توجه به شرایط و حالات مختلف یکسان باشد بلکه ممکن است عمل زن در شهری زیان آور باشد در حالی که همین کار در شهر دیگری این چنین نباشد هرچند که به خاطر اختلاف بنیه ی جسمی زنان باشد.

به صورت کلی: با توجه به آن چه که از ذوق شارع می فهمیم انجام کارهای طاقت فرسا و بسیار سخت را برای زنان مورد پسند نمی دانیم بهتر آن است که زنان به سراغ کارهای آرامی که جسم ایشان را به سختی نینداخته و از حالت روحی ایشان را مکدر نسازد روی آورند کارهایی مثل پزشکی، تعلیم و تربیت، شئون کتابخانه ای و فناوری اطلاعات و مانند این موارد.

دو: اشتغال زنان ـ به صورت فردی یا نوعی ـ برای دیگران زیان آور نباشد و درجه ی حکم در این جا نیز تابع حجم ضرر می باشد از این رو، از آن جا که از مذاق شارع اهمیت بسیار زیاد برای امور منزل، تربیت و رعایت اطفال نسبت به پدر و مادر با هم فهمیده می شود و در مطالعات علمی جدید نیز این امر ثابت شده است از این رو معتقدیم که باید اهتمام و توجه لازم نسبت به کودکان و خانواده را داشت به گونه ای که سلامت روانی و استقرار روحی خانواده تنها به خاطر کارکردن خارج از منزل قربانی نشود بلکه زنان ـ دقیقاً مثل مردان ـ باید بین نیازهای خانواده و لوازم کاری خود توازن ایجاد کنند که نه گرفتار افراط شده و نه به تفریط بیفتند. زنان نباید به وظیفه ی مادری و تربیت کودکان با نگاهی حقارت آمیز بنگرند بلکه جامعه نیز باید در توجیه زنان نسبت به میزان ضرورت ارزش والای مادری مشارکت کند که چگونه عدم توجه به این موضوع تأثیرات بسیار خطرناکی بر روی جامعه به جا خواهد گذاشت.

به دنبال زندانی کردن زن در خانه نیستیم بلکه بیشتر به دنبال تعدیل فضا نزد برخی از جنبش های زنانه افراطی هستیم که سعی دارند تصویری نادرست از مسائل مرتبط با مادری و منزل ارائه کنند و نوعی احساس حقارت برای زنان به خاطر انجام وظیفه ای والا از این دست ایجاد کنند. ایجاد برنامه های برای تکریم نقش زنان در خانواده از سوی جامعه و نهادهای خصوصی و دولتی می تواند نقش مهمی برای مقابله با این جریان های افراطی زنانه ایفا کند. مرد نیز به عنوان همسر یا پدر نقش اساسی در ایجاد اطمینان روحی برای همسر یا دختر خود می تواند ایفا کند. از طریق قدردانی از جایگاه ایشان در خانواده و برداشتن انواع اسارت و فشار در خانواده بر ضد او که ممکن است در روح او انزجاز و نفرت این نوع کارها ایجاد کند. 

سه: اختلاط را به خودی خود در شریعت اسلامی ممنوع نمی بینیم. از این رو اشتغال زن حتی اگر منجر به اختلاط شود حرام نیست اما آن چنان که از نصوص دینی در کتاب و سنت فهمیده می شود این رغبت وجود دارد که اختلاط را یک حالت استثنائی قرار دهند به گونه ای که تا حد امکان از آن دوری شود.

خوب است به صورت گذرا به این نکته اشاره کنیم که تحفظ میدانی نسبت به اختلاط وقتی تطبیق خارجی آن را در برخی از مصادیق اختلاط که در جامعه امروزی ما مخصوصا در دوران اخیر رواج یافته حتی در فضاهای دینی می بینیم، امری لازم و ضروری است. چه این که می بینیم اختلاط یک شکل منفی به خود گرفته است و در روابط اجتماعی همراه با اتفاقاتی شده است که بسیار فراتر از مذاق شرعی است و ممکن است ـ بلکه بارها اتفاق افتاده است ـ که به ارتکاب فاحشه و رذایل اخلاقی منجر شود که احیانا به حد خیانت حرام در زندگی زناشویی می رسد. بنابراین بسیار ضروری است که به این نکته توجه شود که اختلاط به معنای خروج از ضوابط حاکم بر روابط بین مردان و زنان و التزام به معاییر حیاء و عفاف و تحصین اخلاقی و بازدارندگی نیست. همچنان که توجه به شیوه ی کلام و اسلوب آن و مضامین گفت و گو برای جلوگیری از آثار سلبی برخی از انواع اختلاط ضروری است. داستان موسی و دختران شعیب اشاره هایی به ایجاد ضوابط روابط بین زن و مرد دارد این که دختران شعیب تلاش می کنند از ازدحام مردان چوپان اجتناب کنند و این که یکی از ایشان با حالت حیا نزد موسی می آید و این که می گوید پدرش وی را دعوت می کند ـ نه این که بگوید من تو را دعوت می کنم یا ما خواهران تو را دعوت می کنیم یا ما و پدرمان تو را دعوت می کنیم ـ خود اشاره ی لطیفی به حجم این حیاء دارد. این داستان خود تصویر واضحی از زنی است که با یک مرد ارتباط می گیرد ولی این ارتباط سرشار از اخلاق و انضباط و حیاء و مراعات قواعد ادب است. به خلاف تصویری که امروزه در فضاهای متدینین رایج شده است که این قواعد را از بین برده است.

با اختلاط مخالف نبوده و آن را حرام نمی دانیم اما در مصادیق و مکانیزم و ملازمات آن سخت گیری را روا می داریم و به دنبال ارائه نمونه ای هستیم که فرصت اشتغال و تحرک در زندگی را برای زنان فراهم کند بی آن که قواعد حیاء و اخلاق را به صورت عمومی از بین برد. امری که تماماً از مردان نیز بی کم و کاست مطالبه می شود البته با اختلاف در طبیعت موضوع و نوع تأثیر و تأثرات آن.

ما از همین زوایه ی لزوم تحصین زن و عفاف و رعایت حرمت وی، معتقدیم ـ همانطور که پیش از این به آن اشاره شد ـ برخی از کارها نه تنها برای زنان مباح هستند بلکه اموری ضروری به شمار می روند. تخصص برخی از زنان در مورد مسائل مربوط به پزشکی زنان حیای عمومی را تقویت می کند همچنان که تخصص زنان در طب اطفال این گونه است. همینطور اشتغال زنان در رانندگی برای تاکسی های مخصوص زنان و... این گونه هستند.

چهار: در اشتغال زنان بلکه در مطلق روابط بین مرد و زن مراعات احکام پوشش و نگاه به شکل دقیق لازم است. همچنان که برای مردان نیز مراعات این موضوع ضروری است. اشاره به این نکته نیز ضروری است که باید در این زمینه در تطبیق شریعت باید انضباط کافی را لحاظ کرد و نباید احکام دینی را به بازی گرفته به گونه ای که لباسی بپوشیم که بدن را می پوشاند ولی مصداق زینت و تبرج باشد که احیاناً تأثیر آن شدیدتر از نپوشاندن است. از این رو با محبت و احترام خواستار توجه به اشکال رایج مد نسبت به زنان محجه هستیم به گونه ای که این مدها دورزدن مقاصد شرعی مد نظر از احکامی مثل پوشش و عفاف نباشد. با تاکید بر این نکته که زنان حق دارند با شکلی شایسته در جامعه ظاهر شوند ولی این به معنای این نیست که با مظهری جذاب یا شکلی که موجب جلب توجه شدید می شود ظاهر شوند. 

پنج: فرصت های شغلی در جامعه هم حق مردان و هم حق زنان است و تنها منحصر در مردان نیست. زن نیز حق کارکردن درجامعه دارد و نگاه انگل گونه به زنان در این زمینه نادرست است. آری، این مانع ثبوت حکمی در جایی به نحو عنوان ثانوی در حق مرد یا زن نیست.

شش: حرمت خروج زن از منزل به این عنوان ثابت نیست همچنان که خروج زن از منزل نیازمند اجازه از هیچ کسی نیست تا زمانی که منافاتی با حق کسی در خانه مثل حق زوج نداشته باشد. این حکم نسبت به شوهر نیز در حکم خروج وی از منزل جریان دارد که با عناوین دیگر در تزاحم نباشد.

اما این امر مانع از آن نمی شود که در هنگام خروج از منزل از مقام پدر و مادر تجاوز نکنند و در برخورد با سایر اعضای خانواده، حتی اگر اذن واجب نباشد، ادب را رعایت کنند.

هفت: هیچ دلیل قانع کننده ای برای حرمت سفر زن بدون محرم، چه در سفر حج یا غیر آن وجود ندارد. آری، شرط آن است که بر جان و مال خود ایمنی داشته باشد به گونه ای که سفر وی موجب الحاق ضرر و اذیت به وی نشود این حکمی است که در حق مردان نیز جریان دارد.

هشت: رانندگی زنان حرام نیست چرا که در مسائل مربوط به روابط زنان هیچ عین و اثری از این موضوع یافت نمی شود. آری، تشویق مراعات قواعد شرعی و اخلاقی در این زمینه برای مردان و زنان به طور مساوی رواست.

____________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع ۳: سوال 465.

[2] با توجه به آنچه در کتاب خود به تفصیل بحث کردم این کلام صحیح است. ر.ک: دراسات في الفقه الإسلامي المعاصر 2: 227-324 با عنوان: عمل المرأة، دراسة في ضوء معطيات الفقه الإسلامي.