حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سؤال[1]: چند روز پیش از شما در مورد تصویر تواتر از نظر علمای امامیه سؤال کردم و منظور خودم را برایتان بیشتر توضیح می دهم، فرض می کنیم امام صادق علیه السلام فرمود: عمر فاطمه سلام الله علیها را کتک زد. سلسله سند او را چنین فرض کنیم: علی بن ابراهیم قمی از پدرش، از ابن ابی عمیر، از هشام، از جعفر صادق، در اینجا سند ظاهراً از نظر امامیه صحیح است، فارغ از این نکته که وثاقت تلازمی با عدالت ندارد و سپس روایت دیگری به این صورت بیاید، مثلاً: فردی ناشناس، از فردی غالی از فردی متهم از فردی ثقه از جعفر علیه السلام که فرمود: کسى که فاطمه را زد عمر بود و روایت دیگری: فردی ثقه از فردی ناشناس از فردی متهم از امام صادق که فرمود: عمر فاطمه را زد، سوال من این جاست: این گونه تنوع در راویان و مراتب مختلف آنها مثلاً تا پنجاه روایت با موضوع یکسان، آیا تواتر اینگونه است یا آن که تنها روایات آحاد خواهند بود؟ این سوال من بود. ضمن ابراز محبت و علاقه من به شما .

پاسخ: پس از تشكر از توضيح، خداوند به شما جزاي خير بدهد، در متواتر لازم نيست كه همه راويان در تمام روايات مربوط به يك موضوع ثقه يا عادل باشند، هر چند که این موضوع یک عنصر کمک کننده است، بلكه آنچه در تواتر مهم است. این است:

الف - اینکه در روایات نوعی تتابع وجود داشته باشد، چون معنای تواتر در لغت همین است، به این نحو که این راوی از راوی دیگری پیروی می کند و دقیقاً همان چیزی را که اولی گفته، بیان می کند، این به معنای لزوم وجود تعدد اسانید و مصادر در تواتر است زیرا اگر حدیثی تنها یک سند داشته باشد ولی با توجه به قرائن خاصی علم به صدور آن حاصل شود آنچنان که آقای محمد باقر صدر به صدور روایت مشهور عمری در باب حجیت خبر واحد اطمینان پیدا کرده است در این صورت این علم هرچقدر هم که قوی باشد این روایت همچنان یک خبر واحد ولی معلوم الصدور به قرائن خواهد بود نه این که در اصطلاح متواتر نامیده شود و اغلب بین این دو موضوع خلط و اشتباه می شود.

ب - توجه داشته باشیم که سلسله راویان همه در یک نفر تلاقی پیدا نکنند اگر طرق یک روایت متعدد باشد ولی در تمام این طرق اسم یک شخص خاصی تکرار شود بدین معنی خواهد بود که این اسانید هرچقدر هم که متعدد باشند بازهم یک خبر واحد از پیامبر هستند و این نکته مهمی است که برخی از پژوهشگران از آن غفلت می کنند آنجایی که کثرت طرق در نگاه اول ایشان را فریب می دهد. بنابراین ضروری است که بدانیم آیا طرق روایت همگی به یک شخص برمی گردند یا بیشتر؟ گاهی اوقات فقط به دو یا سه نفر برمی گردد و آنها نیز مثلاً افرادی متهم به دروغ می گویند یا نقل زیاد از مراسیل باشند در این حالت اصلاً تواتر محقق نخواهد بود چرا که در این صورت از آن علم حاصل نمی شود چرا که نتیجه از ضعیف ترین مقدمات پیروی می کند. (نتیجه تابع اخس مقدمات است)

ج - اینکه تعدد روش ها و مصادر به حدی برسد که اتفاق همگی بر دروغ امری غیر معقول باشد و این امری متغیر و منعطف است. به عنوان مثال اگر موضوع در بردارنده مصلحتی مذهبی یا سیاسی باشد و ده نفر بر آن اتفاق نظر داشته باشند که همگی از اعضای همین مذهب باشند در این صورت درجه تواتر ضعیف می شود و حصول یقین از آن به کندی رخ می دهد زیرا در این حالت احتمال اشتراک همگی در یک مصلحت یکسان که آنها را به دروغ واداشته باشد وجود دارد.

این امر مستلزم یک آگاهی و خبرویت تاریخی برای تلاش در کشف مصالح احتمالی راویان است تا محقق در این زمینه ساده لوح نباشد.

د - مانعی برای افزایش احتمال در تواتر وجود نداشته باشد، اگر مضمون حدیث مثلاً با قرآن مخالف باشد یا امری غیر ممکن باشد یا امری عجیب و غریب باشد یا با متون متعدد دیگری، در تعارض باشد در این صورت این موضوع در مسیر تواتر خلل ایجاد کرده و مانع حصول تواتر شده یا حداقل مستلزم آن است که تعداد بشتری از طرق و مصادر و منابع جمع شود تا یقین حاصل شود.

ه - خبر باید حسی یا در اندازه حسی باشد اگر هزار نفر در فهم آیه و روایت یا دیدگاه عقلی خود نکته ای را برای ما نقل کنند هیچ ارزشی ندارد چرا که تواتر به موضوع حجیت خبر که با باب حس بازمی گردد متربط است نه باب حدس و نظر.

بر این اساس، در مثالی که ذکر کردید، می‌توان حصول تواتر را فرض کرد اگر این شرایط در آن محقق باشد و این امری است که قانون ثابت و محکمی ندارد بلکه تابع دامنه‌های احتمالات و داده‌های مختلف و تعداد طرق و نوع راویان آنهاست به همین دلیل است که می بینیم برخی از علما نسبت به موضوعی ادعای تواتر می کنند و حال آن که عالم دیگری دیدگاه وی را نقد کرده و معتقد است در این موضوع تواتری وجود ندارد و هریک دیدگاه خود را در این زمینه توضیح می دهند. شرایط دیگری نیز برای تواتر وجود دارد که نیازی به طولانی کردن بحث در آن نیست.

 ____________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع ۳: سوال 422.