حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: چرا بیعت با امام علی (علیه السلام) محدود به مهاجرین و انصار شد (یا امام این چنین خواست) و عموم مردم در بیعت شرکت نکردند؟ آیا نظام بیعت همان نظام انتخاباتی است که در جوامع امروزی با تحولاتی جریان دارد؟

پاسخ: در آن زمان برای همه مردم از همه اقصی نقاط امکان بیعت با خلیفه وجود نداشت. بنابراین فصل بندی های اجتماعی بر پایه قبایل، طوایف و سران و برزگان دینی استوار بود، اگر شیخ قبیله بیعت می کرد، معمولاً به این معنی بود که اکثریت اعضای آن بیعت کردند و اگر شخصیت بزرگی از صحابه بیعت می کرد، به این معنی بود که گروه زیادی از مسلمانان نیز تلویحاً بیعت کردند، افرادی که وی را به نوعی مرجع خود می دانند. البته به این نکته نیز توجه داشته باشید که کسانی که پس از کشته شدن عثمان بن عفان با علی (علیه السلام) بیعت کردند تنها صحابه نبودند.

به خاطر همه این ها، مکان بیعت در آن زمان به جهت اشتمال آن بر سران بزرگ نزد مسلمانان ارزش مضاعفی داشت، زیرا شامل شخصیت های بزرگ مسلمانان می شد. اگر مکان بیعت مدینه در عصر پیامبر اکرم (ص) بود، اکثریت سران و شخصیت ها آنجا بودند، به گونه‌ای که معمولاً معلوم می‌شود که همگی به آنچه ارکان و سران مسلمانانِ پیرامون پیامبر(ص) که سران قبایل، طوایف و جریان ها بودند رضایت دارند این چیزی شبیه به نظام پارلمانی (نه نظام جمهوری) مبتنی بر نمایندگان مجلس و جناح های آن است که بیانگر جریان های سیاسی در جامعه است که معمولاً جریان هایی هستند که هر یک به اندازه خود نفوذ مردمی دارند. اما اگر بیعت در جایی دور و در حاشیه واقع شده باشد، مثل اینکه در دوران صدر اسلام، مثلاً در سودان یا طبرستان (مازندران فعلی) بیعت انجام شده باشد، به طوری که این منطقه شامل شخصیت های مهم و تأثیرگذار مسلمان در جامعه نیست، بیعت در اینجا جزئی است و گفته می شود که او در محل خود بیعت کرد و مسلمانان با او بیعت نکردند، بلکه مردم سودان، مردم طبرستان، یا مثلاً اهل شام با او بیعت کردند.

در مورد همانندی بین نظام بیعت با نظام انتخاباتی معاصر، این بحث طولانی است، زیرا عناصری از شباهت و همچنین عناصر از اختلاف و تفاوت وجود دارد و برخی معتقدند بیعت، اعلام پذیرش رهبری یک شخص در مسئولیت است نه اینکه این شخص را امیر کنند و آن را این گونه تشبیه می کنند که رهبر یک کشور از دنیا رفته باشد و سپس مجلس مسئول انتخاب وی به انتخاب شخص دیگری اقدام کند سپس نهادهای نظامی، امنیتی، سیاسی و مدنی دیگر، وفاداری و بیعت خود را به وی اعلام کنند گویی التزام و تعهد خود نسبت به وی را اعلام می کنند نه این که انتخاب وی را اعلام کنند اینگونه که مشروعیت خود را از آنها بگیرد  این نظری است که علمای امامیه معمولاً در تفسیر بیعت مردم با اهل بیت مانند علی و حسن علیهم السلام می پذیرند.

_______________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 2: سوال 340.