حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: از شما می خواهم برخی از مسائل مربوط به مسئله استخاره را که در بین مؤمنان رواج یافته است را روشن کنید این مسئله تا آنجا رواج پیدا کرده که اغلب امور شئون ایشان را همین استخاره مدیریت می کند آنچه که بدان رسیده ام این است که استخاره به معنای طلب خیر و درخواست هدایت الهی است  و این آخرین چیزی است که مؤمن پس از مشورت و تحقیق به آن متوسل می شود، اما سؤالی که در طول تحقیقم به آن دست نیافتم این است: آیا هنگام به دست گرفتن تسبیح یا باز کردن قرآن، چیزی متافیزیکی رخ می دهد؟ آیا معجزه الهی وجود دارد که نتیجه استخاره را انجام به ترک یا بالعکس سوق دهد؟ از جناب عالی خواهشمندم موضوع را با عمق مناسب و شفاف توضیح دهید، بسیار متشکرم.

پاسخ: استخاره دو نوع اساسی دارد که همه استخاره ها بر اساس آنها تقسیم می شوند:

قسم اول: استخاره دعائی که به معنای خود دعاست و این نوع از استخاره است که نصوص معتبر بسیاری که مورد تأیید علما قرار گرفته در مورد آن آمده است و دلالت بر این دارد که انسان قبل از هر کاری که انجام می دهد، خواه تجارت، یا زراعت یا صناعت یا مسافرت یا ازدواج یا هر چیز دیگری که باشد... به درگاه خداوند متعال دعا كند و از او بخواهد كه در كاری كه انجام خواهد داد، آنچه را كه به صلاح اوست تسهيل كند، يا به او كمك كند تا آنچه را كه خیر او در آن قرار دارد انتخاب كند، يا او را در آنچه انجام می دهد خیر و نیکی برای او قرار دهد بنابراین همین دعا برای این که خیر و نیکی برای فرد محقق شود یا توفیق شناخت خیر و نیکی برای وی حاصل شود یا آن که خیر و نیکی در عمل او قرار گیرد، استخاره خواهد بود. این همان معنای لغوی از استخاره نیز هست که به معنی طلب خیر است.

هیچ کس درباره این معنای از استخاره و اعتبار آن مناقشه ای نکرده است و می توان این معنی را قدر متیقن از تمام روایات عامی که از ضرورت استخاره صحبت می کنند، قرار داد. بلکه این معنی با دلالت لغوی منسجم و سازگار است و نیازی به هیچ قرینه و شاهد اضافی دیگری ندارد.

این قسم اول مورد اتفاق همه علمای اسلام است و آیات و روایاتی که بر دعا در هر موقعیتی تاکید دارند، نیز موید آن است.

قسم دوم: استخاره مشورتی، مقصود آن است که فرد به خداوند متعال با دعا رو کند دقیقاً مانند استخاره دعای اما با این اضافه که به دنبال شناخت خیر و شر و حسن و قبح در آن عملی است که می خواهد انجام دهد. در این حالت فرد از خداوند متعال می خواهد که خیر و نیکی را برای او آشکار کند تا آن عمل را انجام دهد یا شر و بدی کار را به او بفهماند تا از این کار دوری کند و سپس یک عملی انجام می دهد مثل گرفتن تسبیح مثلاً که خداوند متعال وی را به خیر و نیکی ارشاد و راهنمایی کند گویی این درخواست وی اجابت شده و خداوند خیر یا بدی در این کار را برای وی آشکار نموده است.

این نوع استخاره، از این جهت استخاره مشورتی نامیده شده است که چون نوعی مشورت با خدای متعال است، برای دانستن نظر او با او مشورت می‌کنید و او را دعا می‌کنید تا نظر خود را درباره عملتان به شما بگوید، و سپس مثلاً به گرفتن دانه های تسبیح اقدام می‌کنید و این نشانه ای از نظر خداوند متعال در مورد آنچه باید انجام دهید یا انجام ندهید، می باشد.

برخی از علمای اهل سنت - مانند شیخ محمود شلتوت رحمه الله - گفته اند که این استخاره حرام است و چیزی جز (استقسام به ازلام) نیست که قرآن کریم از آن نهی کرده است ولی از دیدگاه من اثبات حرمت دشوار است

استخاره مشورتی به شش نوع اساسی تقسیم می شود :

1 – استخاره با تسبیح یا سنگریزه و بیش از یک طریق دارد و تمام روایات آن در قرن هفتم هجری قمری و بعد از آن با سید بن طاووس حلی (664ق) رحمه الله در کتاب (فتح الأبواب) وی ظهور کرده است. تمام روایات آن که فراتر از دو یا سه روایت نیست، به لحاظ سندی بسیار ضعیف است و هیچ یک از فقهای متقدمین یا متحدثین متقدم، نه سنی و نه شیعه، تا جایی که ما می دانیم این استخاره را ذکر نکرده اند.. به همین دلیل است که شهید اول در کتاب (ذکری الشیعه 4: 269) می فرماید: « این در عصور گذشته معروف نبود ... » .

2 - استخاره با قرآن كريم و تنها يك روايت با سند ضعيف در این زمینه وجود دارد كه در قرون اوليه كه قرون منابع حديث است نقل شده است و روايات ديگري نيز در مورد آن وارد شده است که همگی از زمان ابن طاووس به بعد و همگی از نظر سند ضعیف هستند. برخی از علما بر اساس آنچه که در مورد نهی از تفأل به قرآن کریم آمده است، نسبت به استخاره با قرآن اشکال کرده اند اما این اشکال به جا نیست چرا که تفأل با استخاره متفاوت است همچنان که روایت نهی از تفأل نیز به لحاظ سندی ضعیف است.

3 - استخاره پرندگان، كه قديمي ترين منبع آن كتاب الكشكول از شيخ يوسف بحراني (1186ق) است كه آن را از یکی از علما نقل کرده و اساساً هیچ سند یا مصدری ندارد و بلکه از کلمات سید محسن امین در کتاب (أعیان الشیعة 2: 595) چنین فهمیده می شود که این نوع استخاره، نوعی حیله و شعبده است.

می توان گفت که این سه استخاره در شش قرن اول هجری متروک بوده و علما از آنها ذکر نکرده و آنها را اتخاذ نکرده اند و نه حتی در میان مسلمانان یا امامیه رسم رایجی نبوده است.

4 - استخاره الرقاع یا ذات الرقاع (یا قرعه کشی یا تفنگ) و حدود ده روایت در این باره وجود دارد که هفت روایت آن به زمان ابن طاووس و بعد از او و سه روایت قبل از او می رسد. و همگی از لحاظ سندی ضعیف هستند. برخی از علما سعی در تصحیح اسانید این روایات داشته اند، اما به نظر می رسد که این تلاشها حتی بر اساس نظریات مشهور در دانش رجال، موفق نبوده است و این استخاره ای است که جناب ابن طاووس تا آخرین نفس از آن دفاع کرده و آن را بهترین و مهم ترین استخاره دانسته و در داستان ها و حکایات آن از عجائب و غرائبی را نقل می کند.

این استخاره در سخنان شیخ ابن ادریس حلی (598ق) مورد نقد قرار گرفت و وی به همراه محقق حلی (676ق) آن را حاوی روایات شاذ و متروک دانسته است. متنی از شیخ مفید نیز وجود دارد که این مطلب را تأیید می کند، هرچند در صحت انتساب این متن به وی بحث و مناقشه وجود دارد . برخی از علمای متأخر - مانند شهید صدر دوم - نیز درباره آن مناقشه کرده و با آن موافق نبودند. به همین دلیل، بر اساس قواعد علمی در حجیت خبر ثقه یا حجیت خبر اطمینانی ثبوت هر یک از انواع استخاره پیشین دشوار به نظر می رسد.

5 - استخاره قلب یعنی اینکه انسان برای راهنمایی و ارشاد به درگاه خداوند متوسل می شود سپس به آنچه در دلش می افتد نگاه می کند و به آن عمل می کند که خیر در آن است این استخاره در برخی از روایات آمده است که برخی از این روایات به لحاظ سندی صحیح هستند.

6 - استخاره به مشورت، یعنی توسل به درگاه خدای متعال با دعا و تضرع است تا خیر را به او الهام کند، سپس با دیگران مشورت کند و نصیحت آنان را بپذیرد و خیر و نیکی در کلام برخی از ایشان خواهد بود بنابراین با آرای ایشان راهنمایی و هدایت خواهد شد .این استخاره مبتنی بر دو روایت است: یکی دارای سند صحیح است. این روایت از جهتی با روایات تشویق و ترغیب به دعا و همچنین از سوی دیگر روایات تشویق و ترغیب به مشورت، مورد تأیید قرار می گیرد.

بر این اساس، آنچه که از روایات خاص د رمورد استخاره صحیح است تنها روایات استخاره دعائی و همینطور استخاره به قلب و استخاره به مشورت است اما استخاره با تسبیح و سنگریزه و پردندگان و رقاع و بنادق و قرآن کریم هیچ یک به لحاظ سندی ثابت نیستند هرچند که در قرون اخیر بلکه دهه های اخیر شهرت پیدا کرده اند.

به همین دلیل برخی از علمای متأخر سعی کردند آن را با ادله کلی و عام تقویت کنند، مانند عمومات ادله دعا یا عمومات قاعده قرعه، اما این تأیید قابل تأمل است که در جای خود به تفصیل به آن پرداخته ایم[2]. چرا که مشکل در دعای موجود در استخاره نیست بلکه مشکل تنها در ترتیب عملی برای اثر و کاشفیت ادعایی نتیجه از واقعیت و... است.

شايد به خاطر مجموع آنچه گفتيم در استفتاءات شيخ تبريزي اين متن آمده باشد: «ما هو الثابت استحبابه من أقسام الاستخارة؟ التبريزي: لم يثبت استحباب الاستخارة، ولكن بها رواية وهي مجرّبة، وتدخل في عنوان المشورة مع الله تعالى، إذا كانت بالكتاب المجيد عند تحيّر الشخص، والله العالم» (صراط النجاة 1: 553).

همانطور که در استفتاء واضحتری از آقای سیستانی آمده است که متن آن چنین است: «هل الاستخارة بالطريقة المتبعة عندنا الآن، محبّذة شرعاً أو واردة؟ وهل هناك من ضير في تكرار الاستخارة مع التصدّق لتوافق رغبة المستخير؟ الجواب: يؤتى بها رجاءً، عند الحيرة، وعدم ترجّح أحد الاحتمالات بعد التأمّل والاستشارة، وتكرار الخيرة غير صحيح إلا مع تبدّل الموضوع، ومنه التصدّق ببعض المال» (الفقه للمغتربين: 327 ـ 328) زیرا تعبیر به (رجاء) به این معنی است که استخاره برای ایشان ثابت نشده است.

و اما صحبت از وجود تأثیر غیبی که هنگام گرفتن دانه های تسبیح مثلاً رخ می دهد، برخی امثال شیهد محمد صدر رضوان الله علیه، از آن سخن گفته و به چیزی شبیه آن گرایش داشتند ولی یقین به این امر مشکل است و دلیلی بر چنین امری ارائه در هیچ یکی از حالاتی که استخاره واقع می شود، نشده است هرچند که بر اساس استجابت دعا توسط خداوند متعال حتی با تدخل غیبی، هرچیزی ممکن است.  

 _______________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 2: سوال 330.

[2] توضیح مترجم: جناب استاد بحث مفصلی در باب فقه استخاره دارند که در کتاب (دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر) دارند که برای آگاهی بیشتر در این زمینه می تون به این بحث مراجعه کرد و ناگفته نماند که این بحث تحت عنوان یک کتاب مستقل نیز اخیرا به فارسی ترجمه و توسط انتشارات طه در ایران منتشر شده است.