حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: آیا خواندن سوره فاتحه بر میت مستحب است؟ آیا چیز خاصی در مورد آن وجود دارد که آن را برای مردگان بخوانیم یا فقط از مصادیق عادات و رسوم رایج است؟

 پاسخ: در تعدادی از متون به تشویق به تلاوت قرآن و اهدای ثواب این قرائت به میت اشاره شده است و همچنین هفتاد مرتبه خواندن سوره فاتحه بر شخص بیمار و آثار آن در شفای بیمار ذکر شده است و در برخی از سخنان فقهای متأخر شواهدی وجود دارد که این رسم فعلی را در مورد خواندن فاتحه بر اموات را تأیید کرده اند. اما هیچ متن قابل توجهی که بیانگر این عادت باشد را نیافتم و چه بسا این عادت از خاستگاه ثواب بزرگی که خواندن این سوره و خصوصیت ها و محتویات آن دارد برآمده باشد از این رو خواندن آن و اهدای این ثواب بزرگ به میت رسم شده است. همچنان که شاید سهولت حفظ آن توسط اکثریت مردم نیز به گسترش آن کمک کرده است.

بله، در (الکافی 3: 195؛ و تهذیب الاحکام، 1: 317) با سندی که در مورد اعتبار آن اختلاف است (که به نظر من معتبر نیست) از محمد بن عجلان، از ابی عبد الله آمده است که می فرماید: «سلّه سلاً رفيقاً، فإذا وضعته في لحده فليكن أولى الناس مما يلي رأسه، ليذكر اسم الله [عليه] ويصلّي على النبي صلى الله عليه وآله، ويتعوّذ من الشيطان، وليقرأ فاتحة الكتاب والمعوذتين وقل هو الله أحد وآية الكرسي، وإن قدر أن يحسر عن خدّه ويلزقه بالأرض فعل، ويشهد ويذكر ما يعلم حتى ينتهي إلى صاحبه».

اما این حدیث - اگر از مشکل سندی آن چشم پوشی کنیم - مخصوص به حال دفن است و ربطی به موارد دیگر ندارد و از مستحبات دفن خواهد بود نه از مستحبات یادکردن میت یا زیارت قبر او، که بین این دو تفاوت وجود دارد.

همچنین سید یزدی در (العروه الوثقی 2: 125) در مورد زیارت قبور چنین آورده است: «ويستحبّ للزائر أن يضع يده على القبر وأن يكون مستقبلاً، وأن يقرأ إنّا أنزلناه سبع مرّات، ويستحبّ أيضاً قراءة الحمد والمعوذتين وآية الكرسي كلّ منها ثلاث مرّات».

شیخ اشتهاردی رحمه الله بر این کلام تعلیقه زده و می فرماید: «وأمّا ما ذكره من استحباب قراءة الحمد.. إلخ ثلاث مرّات، فالظاهر أنّ المستند هو ما نقله في المستند عن الكامل والمصباح، قال: في محكيّ الكتابين: ويقرء مع إنّا أنزلناه سورة الحمد والمعوّذتين، وقل هو اللَّه أحد وآية الكرسي ثلاث مرّات كلّ سورة (انتهى). ولكن لم ينسبه إلى رواية» (مدارك العروة الوثقى 8: 472).

منظور شیخ اشتهاردی در اینجا همان چیزی است که ابن قولویه در کتاب (کامل الزیارات: 533) آورده است: «وجدت في بعض الكتب: محمّد بن سنان، عن المفضل (الفضيل)، قال: قال: من قرأ: (إنّا أنزلناه) عند قبر مؤمن سبع مرات بعث الله إليه ملكاً يعبد الله عند قبره، ويكتب له وللميت ثواب ما يعمل ذلك الملك، فإذا بعثه الله من قبره لم يمرّ على هول إلا صرفه الله عنه بذلك الملك الموكّل حتى يدخله الله به الجنّة، وتقرأ بعد الحمد (إنّا أنزلناه) سبعاً، والمعوذتين، وقل هو الله أحد، وآية الكرسي ثلاثاً ثلاثاً». در حاشیه شماره دو از همین صفحه آمده است که در یکی از نسخه ها این تعبیر آمده است: «ويقرأ مع إنّا أنزلنا سورة الحمد والمعوذتين وقل هو الله أحد وآية الكرسي ثلاث مرّات كلّ سورة، وإنّا أنزلناه سبع مرات». سید ابن طاووس همین حدیث را در کتاب (مصباح الزائر: 512 ـ 513) نقل کرده است.

اما اساساً روایت بودن این حدیث از یک معصوم قابل احراز نیست. زیرا فضیل یا مفضل آن را به به امام یا پیامبری نسبت نمی دهند و در چنین مواردی حتی قاعده تسامح نیز جریان ندارد مگر اینکه گفته شود هیچ احتمالی نسبت به این متن جز آن که روایت باشد وجود ندارد ولی اثبات چنین موضوعی بسیار دشوار است بلکه حتی اگر روایت باشد به جهت آن که وجاده است و طریق به مصدر آن نامعلوم است از لحاظ سندی ضعیف خواهد بود. علاوه بر این که در سند این روایت محمد بن سنان حضور دارد.

نتیجه اینکه قرائت سوره فاتحه و اهدای ثواب آن بر اموات جایز است و در این زمینه نصوص عامه ای در ترغیب به این کار به عنوان این که مصداقی از تلاوت قرآن است آمده است. اما این که خواندن فاتحه به این عنوان که قرائت آن به خودی خود امر مستحبی است نه به جهت مطلق عنوان قرآنیت، امر بی دلیلی است.  پس این مطلب نادرست است. بنابراین هرکه می خواهد برای اموات فاتحه بخواند. باید به جهت قرآن بودن آن را بخواند، نه به این جهت که فاتحه به خودی خود برای اموات مستحب است.

______________________ 

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 2: سوال 306.