حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سؤال[1]: احتمال اینکه راوی مجهول یا مهمل واقعاً ثقه بوده ولی در کتب متداول علمای رجال به دلیل غفلت ایشان ذکر نشده باشد یا شاید در کتب رجالی که به دست ما نرسیده ذکر شده باشد چه مقدار است؟

پاسخ: در اینجا چندین صورت و فرضیه وجود دارد که باید از هم تفکیک شوند، زیرا بین راوی معروف و غیرمعروف ، راویان کتب اهل سنت و شیعه، و بین راوی ذکر شده اما مجهول و مهمل و دیگران تفاوت وجود دارد. در این جا به برخی از نمونه های این بحث به عنوان مثال اشاره می شود تا مشخص شود چگونه باید این موضوع را مورد مطالعه قرار دهیم و این نکته معلوم شود که این مسئله همیشه به یک شکل و بر یک منوال نیست بلکه عناصر بسیاری در این موضوع تأثیر گذارند تا نسبتِ احتمالی دقیق تری را به ما بدست دهد. این موضوع صرفا به احتمال اولیه وثاقت راوی به صورت پنجاه درصدی ختم نمی شود بلکه این احتمال کم و زیاد می شود:

1- این مسئله با توجه به این که راوی مورد بحث، از روایان اهل سنت باشد یا از شیعه امامیه متفاوت است؛ اگر راویاز اهل سنت باشد ولی هیچ یک از علمای اهل سنت وی را توثیق نکرده باشند در این صورت احتمال توثیق واقعی وی بسیار اندک خواهد بود چرا که کتب رجالی اهل سنت که به ما رسیده است بسیارند و اغلب این کتب متعهد به ارزیابی راوی و احوال او از حیث وثاقت و عدم آن هستند، لذا وقتی ذکری از او می کنند و بعد هیچ یک وی را توثیق نمی کنند در این صورت احتمال سهو همگی از توثیق وی یا غفلت همگی یا مانند آن نسبتاً بعید است در اینجا احتمال وثاقت واقعی او ممکن است به کمتر از پنجاه درصد کاهش یابد، زیرا اگر او قابل اعتماد و ثقه بود، حداقل در یکی از این کتاب ها باید به وی اشاره می شد.

و اما راوی که در کتب رجال قدیمی امامیه بدون توثیق ذکر شده احتمال وثاقت واقعی او بیشتر از راوی مذکور در کتب رجال اهل سنت است. چرا که کتب قدیمی رجالی شیعه اندک است و آن چه که از این کتب از بین رفته کم نیست. همچنان که غالب این کتب برای توثیق و تضعیف نوشته نشده اند بلکه یا مثل فهرست شیخ طوسی و نجاشی سبک فهرست نگاری دارند یا مثل طبقات برقی و رجال طوسی یا مانند آن دارای سبک طبقات نگاری بوده و توثیق و تضعیف در آنها به طور ضمنی آمده است. و حتی آن کتابهایی که متعهد بیان حال روایان شده اند مثل فهرست شیخ طوسی به این تعهد خود وفا ننموده و در بیان احوال بسیاری از راویان- از جمله کسانی که در وثاقت آنها تردیدی وجود ندارد -کوتاهی کرده و و به همین دلیل در حالت عادی احتمال وثاقت این راوی - از نظر وضعیت او در کتب رجال - نصف است و ممکن است با تتبع روایات او و مطالعه آنها به وسیله عرضه بر کتاب و سنت قطعی یا روایات دیگر روایان کاملاً ثقه میزان احتمال کمتر یا بیشتر شود.

2- بین راوی مهمل و مجهول فرق است، شخصی که در هیچ یک از کتب رجالی اهل سنت ذکر نشده باشد احتمال ساختگی بودن شخصیت وی به ویژه در فرض اندک بودن روایات او بالاست ، در حالی که در کتب شیعه این احتمال نه به طور کامل اما نسبتاً کاهش می یابد. زیرا کتب اصلی شیعه مانند رجال الکشی یا تنها به راوی که در مورد او روایاتی از اهل بیت رسیده -که روشن است همه راویان اینگونه نیستند- یا مانند فهرست شیخ طوسی و فهرست نجاشی،تنها به کسانی که تألیف و کتاب داشته پرداخته اند، در حالی که همه راویان تألیف و کتاب نیز ندارند. بنابراین در میان متقدمین چیزی جز کتاب رجال شیخ طوسی باقی نمی ماند و احتمال سهو شیخ طوسی - که یک نفر است - احتمال بالایی است، به ویژه با توجه به این نکته که در این کتاب رجال اشتباهاتی وجود دارد تا آن جا که آیت الله بروجردی آن را پیش‌نویس دانسته است. بنابراین در فرض عدم وجود اسم یک راوی در کتاب های رجالی شیعه، احتمال ساختگی بودن آن می رود اما درصد احتمالی آن نسبت به اهل سنت کمتر است. اگر چه درصد وثاقت وی نیز پایین‌تر است؛ چراکه نادیده‌انگاشتن حتی نام یک راوی توسط شیعه و سنّی، نظر به حجم و محتوای روایات وی اقتضای وثاقتی بیش از پنجاه درصد-اگر کمتر نباشد- را ندارد.

3- اگر راوی شناخته شده و معروف باشد ولی جملگی از وی بدون توثیق یاد نموده‌اند معمولاً احتمال وثاقتش البته با مد نظر قرار دادن محتوای روایات و سایر اطلاعاتی که از وی در اختیار داریم از نصف بیشتر است. چون این احتمال وجود دارد که به جهت وضوح وثاقت ومعروفیت وی، در مورد وثاقت وی سکوت کرده باشند. اما اگر از روایان مشهور یا روایانی که روایات بسیار نقل کرده اند نباشد در این صورت احتمال توثیق وی توسط ایشان کمتر خواهد بود چون طبیعتا احتمال سکوت ناشی از معروفیت وی با معروف نبودن یا کثیر الروایه نبودن وی منافات دارد. بنابراین اگر احتمال توثیق وی مثلاً 40 درصد باشد باید این احتمال را در کنار احتمال درستی و مطابق با واقع بودن توثیق آن ها در نظر بگیریم که مثلاً 90 درصد می باشد. این بدان معناست که احتمال وثاقت وی به لحاظ ریاضی کمتر از 40 درصد خواهد بود و همانطور که روشن است از آن کمتر خواهد بود.

به طور خلاصه: تعیین میزان درصد احتمالی، در توثیقات و تضعیفات با توجه به عناصر مؤثر بر موضوع و محاسبه آنها به صورت ریاضی یا شبه ریاضی، امری بسیار پیچیده است و مستلزم رصد عناصر زیادی به لحاظ مضمون روایات روای و توثیق کنندگان وی و ... است که پرداختن به همه آن ها زمانبر است. چرا که بنده بیش از ده حالت ممکن برای این مسئله در نظر دارم ولی تنها به این سه مورد بسنده می کنم. چرا که در این بحث تنها به دنبال ذکر نمونه هایی بودم تا بدانیم چگونه با این موارد متعدد به صورت علمی، روشمند و ریاضی برخورد کنیم.

_______________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 1: سوال 264.