حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: در قرآن كريم دو اصطلاح آمده است: «زوج» و «بعل»، چه فرقي با هم دارند؟

پاسخ: در بین اهل لغت معروف است که «بعل» و «زوج» مترادف هستند و این چیزی است که در مواضع بسیاری به آن تصریح کرده اند، اما برخی از متأخرین از علمای لغت سعی داشته اند بین این دو اصطلاح تمییز ایجاد کنند و فرق بین «بعل» و «زوج» را در این دانسته اند که مرد تا زمانی که با همسر خود جماع نکند «بعل» نخواهد بود چرا که «بعال» به معنای نکاح و ملاعبه است. اما این تمییز درست نیست یا حداقل هیچ مدرکی از متقدمین علمای لغت بر آن وجود ندارد. زیرا همانطور که این احتمال وجوددارد که «بعال» بر ملاعبه و نکاح به طور مستقیم اطلاق شده باشد و از جهت لفظ «بعل» از آن اشتقال شده باشد این احتمال نیز وجود دارد که «بعل» به معنای «زوج» باشد و از ملاعبه با لفظ «بعال» تعبیر شده باشد چون ملاعبه کار زوج است بنابراین اصل لغوی «زواج» باشد.

اگر در ریشه زبانی کلمه «بعل» تعمق کنیم، می بینیم که به سه اصل برمی گردد. ابن فارس در (معجم مقاییس اللغه 1: 264-265) می گوید: «بعل: الباء والعين واللام أصول ثلاثة، فالأوّل الصاحب يقال للزوج بعل. وكانوا يسمّون بعض الأصنام بعلاً. ومن ذلك البعال وهو ملاعبة الرجل أهله. وفي الحديث في أيام التشريق إنها أيام التشريق إنها أيام أكل وشرب وبعال.. والأصل الثاني جنسٌ من الحيرة والدهش يقال: بعل الرجل إذا دهش. ولعلّ من هذا قولهم: امرأة بعلة إذا كانت لا تحسن لبس الثياب. والأصل الثالث البعل من الأرض المرتفعة التي لا يصيبها المطر في السنة إلا مرّة واحدة. ومما يحمل على هذا الباب الثالث البعل وهو ما شرب بعروقه من الأرض من غير سقي سماء»، همچنین می توان به کلام مصطفوی در (التحقيق في كلمات القرآن الكريم 1: 302) نیز مراجعه کرد.

فراهیدی در في (العين 2: 149) می گوید: «بعل: البعل: الزوج. يقال: بعل يبعل بعلاً وبعولة فهو بعل مستبعل، وامرأة مستبعل، إذا كانت تحظى عند زوجها، والرجل يتعرّس لامرأته يطلب الحظوة عندها. والمرأة تتبعّل لزوجها إذا كانت مطيعةً له. والبعل: أرض مرتفعة لا يصيبها مطر إلا مرّة في السنة».

این بدان معناست که ویژگی بعل به معنای شوهر در مصاحبت یا برتری است و اگر متون قرآنی را مرور کنیم آیات زیر را خواهیم دید:

1- خداوند متعال می فرماید: ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ (نساء: 128) این ممکن است به ولایت و برتری شوهر اشاره داشته باشد، اما احتمال بیشتر آن است که اشاره به مصاحبت و همراهی داشته باشد، به این معنا که این فرد است که همراه طبیعی این زن است اگر اتفاقی بر خلاف این مصاحبت و همراهی مثل نشوز یا اعراض رخ دهد. بنباراین طریق صلح و آشتی است که امور را به حالت طبیعی که قرار است یعنی مصاحبت، برمی گرداند.

2- خداوند سبحان می فرماید: ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آَبَائِهِنَّ أَوْ آَبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (نور: 31)، این آیه عنصر برتری و ولایت را محتمل است همچنان که عنصر مصاحبت را نیز محتمل است گویی پس این همراه من پسر من هم هست و پدر او پدر من هم هست و همینطور.

3 – خداوند متعال فرمود: ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ قَالَتْ يَا وَيْلَتَى أَأَلِدُ وَأَنَا عَجُوزٌ وَهَذَا بَعْلِي شَيْخًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عَجِيبٌ قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَةُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ (هود: 71 ـ 73)،  این احتمال بسیار زیاد است که مقصود از استخدام این تعبیر در این جا بیان همراهی و مصاحبت باشد. گویی این آیه می خواهد بگوید: این مردی که این همه عمر با او همراهی کردم، پسری از او به دنیا نیاوردم، ولی الآن از او پسر خواهم داشت؟ گویی این مدت همراهی طبق عادت از مقتضیات به دنیا آوردن بچه است. همچنین این احتمال وجود دارد که اشاره به ملاعبه داشته باشد به این معنی که این مردی که بین من و او بعولت و نکاح و ملاعبه بوده در این مدت طولانی از وی فرزندی نداشته ام بنابراین چگونه می توانم الان بچه دار شوم؟!

4- حق تعالى فرمود: ﴿وَإِنَّ إِلْيَاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَلَا تَتَّقُونَ أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِينَ اللَّهَ رَبَّكُمْ وَرَبَّ آَبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ﴾، (صافات: 123-126) و مراد از بعل در اينجا ظاهراً معبودى است که آن را با خداوند متعال جايگزين كرده‌اند و مفسران و اهل لغت آن را بت دانسته اند و چه بسا «بعل» اسم این بت بوده است یا آن که اشاره به عنصر مصاحبت و همراهی داشته باشد به این معنی که آنچه عبادت می کنید مثل و همراه شماست که در ریشه لغوی این کلمه در نظر گرفته است. بنابراین ما دامی که مثل آنها مخلوق است دیگر سزاوار عبادت نیست.

نتیجه اینکه استعمالات قرآنی بعل به مفهوم همراهی و مساوات و همانندی بیشتر نزدیک است و گاهی به مفهوم ولایت و برتری نزدیک است. والله العالم.

______________________ 

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 1: سوال 277.