تالیف: حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: به نظر شما این جمله که درون هر انسانی شیطانی است که او را وسوسه می­کند، چه معنایی می­تواند داشته باشد؟ آیا معنایش این است که درون من موجود دیگری وجود دارد که نامش شیطان است و افکار اشتباه و زشت را به من القا می­کند؟ آیا شیطان، در عالم دیگری مانند عالم مثال زندگی می­کند و تمام این فعالیت­های گسترده­اش در همان­جا اتفاق می­افتد؟ آیا می­توانیم وسوسه شیطان را اینطور تفسیر کنیم؟

پاسخ: واژه عربی وسوسه به معنای رساندن پنهانی یک اندیشه یا تصور به دیگری یا گمراه­کردن شخصی به صورت مخفیانه است و گویا نجوایی در گوش است. ما نمی­دانیم فرآیند تکوینی و نظام طبیعی وسوسه چگونه است. تنها چیزی که از متون دینی به دست می آید این است که شیطان می­تواند افکاری را در ذهن ما و امیالی را در روان ما برانگیزاند، و البته به این معنی نیست که شیطان درون ما لانه کرده است، بلکه ممکن است این موجود، بیرون ما باشد ولی قدرت این را دارد که تصوراتی را القا کند و امیال منحرفی را برانگیزاند.

لازم است به این نکته دوباره توجه کنیم که برخی از شیاطین، انسان­ها و جنیان هستند و پر واضح است که درون هر انسان، انسان دیگری نمی­تواند زندگی نمی­کند! خداوند تبارک و تعالی می­فرماید: « وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ يُوحي‏ بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ»[2] (انعام: 112) و می­فرماید: « مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الخَنَّاسِ الَّذِى يُوَسْوِسُ فىِ صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاس»[3] (ناس: 4-6)

تاکنون صاحب­نظران، دربرابر پرسش از چیستی جن، دو پاسخ ارائه کرده­اند، پاسخ نخست از جانب برخی از متکلمان مسلمان و تعدادی از اندیشمندان هم­عصرما[4] مطرح شده است که طبق آن، جنیان موجوداتی جسمانی و لطیف هستند؛ پاسخ دوم را نیز صدرالدین شیرازی ارائه می­کند که طبق آن، جن موجودی است «روحانی و تاریک». به هر حال آفریده­ای است که می­تواند افکاری را القا کند، چیزهایی را بیاراید، انسان را بترساند و آرزوها و مقاصدی را پیش­روی او قرار دهد؛ همانطور که یک دوست می­تواند اندیشه­ای را به ذهن دوستش القا کند و ذهن او را به دنبال آرزویی بکشاند؛ اما جنیان چگونه این کار را می کند و فرآیند تکوینی این أعمال چیست؟ پاسخ علمی برای این سوال نداریم.

تفسیری در متن سوال ذکر شد مبنی بر اینکه «شیطان، در عالم دیگری مانند عالم مثال زندگی می­کند و تمام این فعالیت­های گسترده­اش در همان­جا اتفاق می­افتد» نمی­تواند ماهیت وسوسه را تفسیر کند ، بلکه صرفا چارچوب عام آن را شرح می دهد. اما نمی­تواند به ما توضیح دهد که هنگام وسوسه دقیقا چه اتفاقی می­افتد.

اینکه گاهی­اوقات قرآن کریم شیطان را با واژه قرین (همراه) توصیف می­کند یعنی هنگامی که شیطان، انسان را از مسیر مستقیم، منحرف می کند همراه و ملازم انسان است. خداوند سبحان می­فرماید: « وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرين وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبيلِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُون حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْني‏ وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرين »[5] (زخرف: 36-38) و می­فرماید: « وَ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ يَكُنِ الشَّيْطانُ لَهُ قَريناً فَساءَ قَرينا»[6] (نساء: 38) و می­فرماید: « قالَ قَرينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ في‏ ضَلالٍ بَعيد قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعيد» [7](ق: 27-28) و می­فرماید:«وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ في‏ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرين»[8] (فصلت: 25)

این قرین بودن که درباره برخی حالات وسوسه آمده است نشان می دهد که گویا شیطان، ملازم انسان است و این ملازمت و مقارنت، تعبیری کنایی از فراوانی خطورات و امیال انسان برای انجام کارهای ناپسند است. بنابراین کسی که از جهت دینی و اخلاقی لغزش­های شدید­تری دارد، زمینه را برای نزدیک شدن و همراهی شیطان فراهم می­کند و در نهایت گرفتار شیطانی می­شود که مدام او را وسوسه می­کند و به همین دلیل می بینیم که تفکرات و امیالِ آنها متمایل به انحراف است. به همین دلیل است که طبق تبیین قرآنی، این همراهی پس از مرحله­ای رخ می­دهد که انسان از یاد خدا غافل می­شود و بی­راهه را بر راه راست ترجیح می­دهد. بنابراین همراهی و قرین بودن با شیطان، شدیدترین و تأثیر­گذارترین مرحله وسوسه است و ورود انسان به این مرحله بعد از تسلیم شدن انسان و پیروی او از وسوسه­هایی است که پیش از آن، پراکنده و یکی­درمیان به ذهنش خطور کرده و بر اساس آنها عمل نموده است به گونه ای که بعد از این مرحله، شیطان او را می بلعد.

اما آن­هایی که به این وسوسه­های شیطان بی­توجه­اند، وارد مرحله همراهی نمی­شوند و دیگر شیطان نمی­تواند آنان را – به اختیار خودشان – به زانو درآورد، در نتیجه پیروی مداوم از شیاطین هم در کار نخواهد بود. خداوند سبحان می­فرماید: « وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لي‏ فَلا تَلُومُوني‏ وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمينَ لَهُمْ عَذابٌ أَليم»[9] (ابراهیم: 22) و می­فرماید: « إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوين»[10] (حجر: 42) و می­فرماید: « فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ»[11] (نحل: 98-100)

این آیات نشان می­دهند که به واسطه پیروی از شیطان، او می­تواند به انسان مسلط شود. پس این توالی برای ما روشن می­کند که تسلط شیطان بر انسان، به انتخاب و اختیار خود انسان است. پس این خود انسان است که با پیروی کردن از شیطان، به او قدرت می دهد تا بر وی مسلط گردد و البته اگر توبه کند می تواند بر علیه این قدرت و تسلط شیطان، بشورد و وی را کنار زند و در آن هنگام خواهد دید که شیطان هیچ تسلط تکوینی بر وی ندارد. سلطه و قدرت شیطان هنگامی است که خودِ انسان مجال را برای او فراهم آورد تا ملازم و قرین و سپس حاکم بر انسان گردد.

با این توصیف، دیگر تعارضی میان آیات قرآنی دیده نمی­شود و آیات قرآنی در بافت صحیح خود، به خوبی فهمیده می­شوند.

[1] . اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع، ج 3 ص 51

[2] و اين گونه براى هر پيامبرى دشمنانى از شياطين انس و جن قرار داديم، كه براى فريب مردم همواره گفتارى باطل ولى به ظاهر آراسته و دلپسند به يكديگر القاء مى‏كنند، و اگر پروردگارت مى‏خواست چنين نمى‏كردند، پس آنان و آنچه را به دروغ به هم مى‏بافند واگذار.

[3] از زيان وسوسه‏گر كمين گرفته و پنهان، آنكه همواره در سينه‏هاى مردم وسوسه مى‏كند از جنّيان و آدميان

[4] از جمله علامه محمدتقی مصباح

[5] و هر كس خود را از ياد [خداى‏] رحمان به كوردلى و حجاب باطن بزند، شيطانى بر او مى‏گماريم كه آن شيطان ملازم و دمسازش باشد. و بى‏ترديد شيطان‏ها چنين كسانى را از راه خدا باز مى‏دارند، در حالى كه [با اين گمراهى سخت‏] گمان مى‏كنند راه يافتگان واقعى آنانند. تا زمانى كه [در قيامت‏] نزد ما آيند [به شيطانش‏] گويد: اى كاش ميان من و تو فاصله و دورى مشرق و مغرب بود، پس چه بد همنشينى بودى!

[6] و آنان كه اموالشان را از روى ريا و خودنمايى به مردم انفاق مى‏كنند، و به خدا و روز قيامت ايمان ندارند [شيطان همدم آنان است‏]. و هر كس شيطانْ همدم او باشد بى‏ترديد بد همدمى است.

[7] همنشينش [از ميان شيطان ها] مى‏گويد: پروردگارا! من او را به سركشى و طغيان وا نداشتم، او خودش [به ميل خود] در گمراهى دور و درازى بود. [خدا] مى‏گويد: در پيشگاه من با يكديگر ستيزه مكنيد، بى‏ترديد من تهديد [به عذاب‏] را پيش از اين [از طريق وحى و پيامبران‏] به شما اعلام كرده بودم.

[8] [به خاطر كفر و طغيانشان‏] براى آنان همنشينانى [مفسد و تبهكار] گماشتيم كه لذايذ مادى و شهوانى حال و آينده را در نظرشان زيبا و دلربا جلوه دادند، و فرمان عذاب بر آنان در [زمره‏] گروه‏هايى از جن و انس كه پيش از آنان گذشتند، محقق و ثابت شد، آنان بى‏ترديد زيانكارند.

[9] و شيطان [در قيامت‏] هنگامى كه كار [محاسبه بندگان‏] پايان يافته [به پيروانش‏] مى‏گويد: يقيناً خدا [نسبت به برپايى قيامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب‏] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [كه آنچه خدا وعده داده، دروغ است، ولى مى‏بينيد كه وعده خدا تحقّق يافت‏] و [من‏] در وعده‏ام نسبت به شما وفا نكردم، مرا بر شما هيچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت كردم [به دعوتى دروغ و بى‏پايه‏] و شما هم [بدون انديشه و دقت دعوتم را] پذيرفتيد، پس سرزنشم نكنيد، بلكه خود را سرزنش كنيد، نه من فريادرس شمايم، و نه شما فريادرس من، بى‏ترديد من نسبت به شرك‏ورزى شما كه در دنيا درباره من داشتيد [كه اطاعت از من را هم‏چون اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و منكرم يقيناً براى ستمكاران عذابى دردناك است.

[10] قطعاً تو را بر بندگانم تسلّطى نيست، مگر بر گمراهانى كه از تو پيروى مى‏كنند.

[11] پس هنگامى كه قرآن مى‏خوانى از شيطان رانده شده به خدا پناه ببر.يقيناً او بر كسانى كه ايمان آورده‏اند وهمواره بر پروردگارشان توكل مى‏كنند، تسلّطى ندارد. تسلّطش فقط بر كسانى است كه او را سرپرست و دوست خود گرفته‏اند و بر كسانى است كه [به وسيله اغواگرى او] براى خدا شريك قرار داده‏اند.