ترجمه: مجمع علمی طور سینا
سوال[1]: در بعضی از سخنرانی هایتان گفته اید آیت الله خوئی ـ رحمه الله علیه – بین دو گونه از اعتقادات فرق گذاشته اند: اعتقاداتی که فهم و علم به آن واجب است و اعتقاداتی که قلب باید آنان را باور کند. چه تفاوت روشی بین این دو وجود دارد؟
پاسخ: آیت الله خوئی در بررسی حجیت ظن در مباحث اعتقادی، دو نوع اعتقاد را از هم تفکیک میکند:
نوع اول: گزاره هایی که باید برای انسان ثابت شود. چه به روش عقلی مانند شناخت خداوند و چه به روش نقلی مانند معاد جسمانی. از آنجا که یقین به این گزاره ها خواسته شده است، هیچ گونه ظنی کافی نیست و حجیت ندارد. اگر انسان نتواند در این دست از مسائل به یقین برسد، تکلیفی ندارد زیرا تکلیف به امری خارج از توان، محال است.
نوع دوم: گزاره هایی که باید آن را قبول و به آن اعتقاد قلبی داشت مانند جزئیات برزخ و معاد. آیت الله خوئی مبتنی بر این تفکیک، نتایجی در اصول فقه میگیرند که در صورت تمایل میتوان به آن مراجعه کرد.
آیت الله محسن حکیم به تبعیت از آخوند خراسانی میان علم و اعتقاد و تسلیم و قبول قلبی تفاوت قائل میشوند. آنها به آیهی «وجحدوا بها و استیقنتها انفسهم ظلما وعلوا[2]» استدلال میکنند و میگویند فقط با تفکیک میان اعتقاد و یقین یا علم و تسلیم است که میتوان انکار را همراه با یقین قلبی فرض کرد[3].
تشخیص نوع مسئله و اینکه آیا نیاز به تحصیل یقین علمی دارد یا صرف اعتقاد و تسلیم قلبی -ولو به صورت اجمالی- کافی است، بر عهده علم کلام و نیازمند دلایل عقلی یا نقلی است. اگر هیچ دلیلی بر وجوب کسب علم و اعتقاد به جزئیات قیامت وجود نداشته باشد و این عدم علم، ضرری به اطاعت از خداوند نزند، میتوان گفت که صرف تسلیم و یقین قلبی ولو به صورت اجمالی کافی است. اما حکم ضروری عقل این است که باید به وجود خداوند علم پیدا کنیم. چه دلیل این حکم عقل، وجوب شکر منعم باشد، چه دفع ضرر محتمل. پس به صورت کلی باید ادله را بررسی کرد.
[1] حب الله، حیدر؛ اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع؛ ج 1 ص 110
[2] « در حالیکه در دل به آن یقین داشتند، از روی ظلم و سرکشی، آن را انکار کردند.» نمل،14
[3] محسن حکیم, حقائق الأصول (قم: کتابفروشي بصيرتی, بدون تاریخ), ج 2، ص211; محمد کاظم بن حسین آخوند خراسانی, درر الفوائد في الحاشیة علی الفرائد (حاشیة الآخوند) (تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامي، مؤسسة الطبع و النشر, 1410), 168–69; محمدحسین اصفهانی, نهایة الدرایة فی شرح الکفایة ( طبع قدیم ) (قم: موسسه سيد الشهداء (ع), بدون تاریخ), ج 2، ص371-376.