حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: با یکی از از برادران اهل سنت از جریان اشعری در یکی از مجموعه های فیسبوک مباحثه می کردم و به او گفتم: چرا اهل سنت به احادیث کافی، بحار الأنوار و دیگر کتب حدیثی شیعه استدلال نمی کنند. همانطور که برخی از علمای شیعه به احادیث صحیح بخاری، صحیح مسلم و سنن چهارگانه و… مراجعه می کنند؟ پاسخ داد: اطمینانی در کتب حدیث امامیه وجود ندارد حتی مجلسی خود حدود نه هزار حدیث را بر اساس قواعد حدیث امامیه ضعیف شمرده است، پس اگر قواعد خودمان [اهل تسنن] را در احادیث باقی مانده اعمال کنیم چه می شود؟!

از شما درخواست دارم این موضوع را توضیح دهید با توجه به این نکته که من خود سنی مذهب هستم ولی دوست دارم با دیگر مذاهب از طریق کتاب ها، قواعد و علمای خودشان آشنا شوم. خداوند شما را ذخیره امت اسلام و تمام جهان قرار دهد و در رحمتش خودش را برای شما بگشاید.

پاسخ: من قبلاً بحث بسیار مفصلی را در این مورد نوشته ام و بسیاری از اشکالات حدیثی اهل سنت در مورد روایات امامی در آنجا آمده است. اما نسبت به نکته ای که به آن اشاره فرمودید، اهل تسنن طرف مقابل را با ذهنیت وجود کتب صحاح نزد آن ها مورد محاکمه قرار می دهند چرا که در طول تاریخ بر این امر عادت داشته اند که کتاب های امام مسلم بن حجاج و امام ابو عبدالله بخاری را صحیح به شمار آورند. از این رو به دیگران با این دیده می نگریستند که اگر کتاب صحیح نداشته باشند این ضعف حدیثی است. درحالی که این دو مطلب با هم تفاوت دارند، اینکه کتابی در حدیث تحت عنوان «صحیح» مثل صحیح بخاری داشته باشیم و اینکه کتابی برای حدیث صحیح تألیف نشده باشد ولی دارای احادیث صحیح باشد.

به عنوان مثال فرض کنید اهل سنت با کتب صحیحین آشنایی نداشتند و تاریخ هیچ مصنفی در حدیث صحیح برای آن ها برجای نگذاشته بود و تنها معاجم طبرانی و مصنف عبدالرزاق یا مصنف کوفی و.. را داشتند و وقتی در این کتاب ها مطالعه می کردند به این نتیجه می رسیدند که هفتاد درصد از این احادیث از لحاظ سندی ضعیف هستند و سی درصد این روایات از جمله روایات صحاح و حسان می باشند، آیا این مطلب موجب می شود که تمام احادیث صحیح نزد طبرانی هرچند که اندک باشند، کنار گذاشته شوند؟ به نظر شخصی بنده اصلاً این چنین نیست. مهم این است که در کنار احادیث ضعیف، احادیث صحیح هم وجود داشته باشند. اگر تمام روایات کتب حدیثی اهل تسنن را کنار هم بگذاریم خواهیم دید که بیشتر از نصف این احادیث ضعیف هستند مخصوصاً با توجه به مناهج تشدد سندی مثل روشی که علامه مجلسی به کار برده است ولی این مطلب ضرری به ارزش حدیث شریف نزد اهل سنت نمی رساند.

خلاصه این است که تضعیف برخی از روایات توسط علمای شیعه نسبت به هزاران حدیثی که در کتاب های آن ها آمده است به این معنی نیست که آن ها اصلاً حدیث ندارند یا آنچه که در کتاب های آن ها آمده است ارزش حدیثی ندارد، بلکه مطلب این است که شیعه به دنبال تألیف کتابی با موضوع روایات صحیح نبوده است تا بعداً کسی بگوید که این کتاب ها صحیح نیستند بلکه مطالب کتب شیعه مجموعه ای از روایات صحیح و غیر صحیح بوده است. علماء آمده اند و این مسأله و این موضوع را تنقیح کرده اند دقیقاً مثل زمان قبل از بخاری و مسلم که کتابی ـ بر اساس نظر مشهور ـ در صحیح تألیف نشده بود. احتمال زیاد در بین شیعه اولین کسی که با موضوع حدیث صحیح کتابی نوشته، علامه حلّی است که البته این کتاب به ما نرسیده است. بعد از ایشان شیخ حسن بن شهید ثانی( 1011 هـ ) کتاب (منتفی الجمان فی الأحادیث الصحاح والحسان) را تألیف نموده است و به این نتیجه می رسد که نزدیک به سه هزار حدیث صحیح و حسن تنها در کتاب کافی وجود دارد که بعد از حذف موارد تکراری، عدد آن نزدیک به تعداد روایات صحیح بخاری است. با این توضیح آیا اشکالی در این مطلب دیده می شود؟

شیعه امروز می توانند روایات که نزد اغلب آن ها صحیح است همانطور که اهل سنت در قرن سوم هجری انجام دادند جمع آوری کنند و در مقابل دیگر مذاهب قرار دهند همانطور که محمد باقر بهبودی در کتاب خود (صحیح الکافی) این امر را به انجام رساند. تعداد روایات صحیح مهم نیست بلکه اصل وجود روایات معتبر در منابع حدیثی اهمیت دارد که در منابع شیعه نیز همین مهم وجود دارد.

بحث در این جا، از زاویه دانش حدیث مطرح می شود نه از این زاویه که حدیث امامی می تواند اعتقادات امامیه را ثابت کند اگر تنها بر روایات صحیح اکتفاء کنیم؟ این موضوع دیگری است. بنابراین دلیلی نمی بینم که اهل تسنن، تمام روایات امامیه را به یک باره کنار بگذارند، همانطور که دلیلی نمی بینم که شیعه تمام احادیث اهل سنت را تحت شعاری که این دفعه هر دو طرف بر آن اتفاق دارند! که همان عدم اطمینان به طرف مقابل است کنار بگذارند.

حدود هفده سال پیش از محضر یکی از اساتید در مورد چرایی عدم اعتماد علمای امامیه به کلمات علمای رجال و جرح و تعدیل اهل تسنن  غیر از موارد اختلافی مثل عدالت صحابه ـ  سوال کردم، ایشان در جواب فرمودند:

مشکل این است که ما به طرف مقابل اطمینان نداریم، از این جهت دلیل حجیت بینه یا حجیت خبر واحد ثقه شامل آن ها نمی شود، وقتی مشکل عنصر وثاقت و اطمینان باشد نه محتوای علمی که موجب از بین رفتن اطمینان می شود نخواهیم توانست به یک خوانش علمی و موضوعی از یکدیگر برسیم. به نظرم اگر از علمای اهل تسنن نیز همین سوال پرسیده شود، همین پاسخ را خواهیم شنید.

در پایان، توجه شما را به این نکته جلب می کنم که علامه مجلسی در مواردی که حدیثی را ضعیف می داند، بر اساس نظریه ی خاصی در حجیت خبر واحد است که این نظریه فعلاً نزد علمای امامیه مهجور شده است، ، مفاد این نظریه صحت حدیث را مرهون این می داند که تمام راویان حدیث در سلسله سند آن، از طائفه امامیه باشند. اگر این شرط را نپذیریم روشی که علامه مجلسی طبق آن عمل کرده است کاملاً تغییر می کند. به علاوه، خود علامه مجلسی نیز  این نظریه را قبول ندارد و تنها در کتبی مثل (مرآة العقول) از باب این که در حل تعارض اخبار سودمند باشد این کار را انجام داده است نه این که اصل حجیت اخبار مرهون این قید باشد. این بحث موضوع مفصلی است که در کتاب متواضع خودم (دروس تمهيدية في تاريخ علم الرجال عند الإماميّة)، به آن پرداخته ام. در آن جا به این نتیجه رسیده ام که تعامل با مجلسی بر این اساس که وی این احادیث را کنار گذاشته و به آن ها ایمان نداشته است، نادرست است بلکه نتیجه ی خطا در فهم روش مجلسی که معروف به اخباری بودن است که با این نوع از نقد حدیثی سازگار نیست.

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 1: 158 ـ 159. سوال 55.