حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: در فصل سوم از مرحله­ ی چهارم در شرح کتاب بدایة الحکمة آن­جا که بحث بر سر آن است که ماهیت واجب الوجود همان وجود اوست، یکی از مدرسین فلسفه می­گوید: این برهان نمی­تواند این گزاره را ثابت کند و به همین دلیل است که صدر المتألهین بعد از اینکه این برهان را در جلد اول کتاب اسفار می­ آورند در ادامه از آن رویگردان می­شوند و می­گویند: این برهان ما را قانع نمی­کند! حال پرسش من این است که چگونه علامه طباطبایی استدلال بی ­نتیجه ­ای را ارائه می­دهند، به ویژه اینکه این برهان در مورد نفی شریک از خداوند است و اینکه برهان دیگری پیرامون این موضوع در کتاب بدایة الحکمة ارائه نکرده ­اند؟ اساسا چرا این چنین کتابی که ممکن است عقاید را متزلزل کند در حوزه ­های علمیه تدریس می­شود؟ از شما می­خواهم توضیحاتی را ارائه دهید.

پاسخ: نخست: اینطور نیست که علامه طباطبایی در بدایة الحکمة تنها یک دلیل برای توحید واجب الوجود آورده باشند، ما می­توانیم برهان دیگری را در فصل دوم از مرحله­ ی دوازدهم که ویژه­ ی الاهیات به معنای اخص است مشاهده کنیم. حتی آن­جا به برخی اشکالاتی (مانند شبه ­ی ابن کمونه) که بر برخی دیگر از ادله­ ی نفی توحید وارد شده پاسخ داده­ اند. بنابراین منظورتان را نمی­فهمم چیست که گفتید علامه در بدایه دلیلی برای اثبات توحید واجب الوجود نیاورده­ اند؟

دوم: در همان فصل سوم که شما به آن اشاره کردید، دلیلی را می­ آورند تا این گزاره را که «ماهیت حق تعالی همان وجود اوست و اینکه او هیچ ماهیتی ندارد» اثبات کنند و خودشان همین دلیل را برگزیده اند. حال آنطور که اشاره کردید اگر صدرالمتألهین اشکالی را بر این برهان در کتاب اسفار اربعه وارد کرده باشد و خود علامه نسبت به این اشکال قانع نشده باشند، ایشان در قبال این اشکال و پذیرفته شدنش از جانب صدرالمتألهین یا برخی دیگر از شارحان مسئولیتی ندارند. شاهدی وجود دارد که ایشان خود دلیل را قبول کرده­ اند ولی اشکال آن را بی­وجه می­دانند و آن هم اینکه در فصل سوم از مرحله­ ی دوازدهمِ کتاب نهایة الحکمة به همین دلیل برمی­گردند و دوباره آن را می ­آورد، اشکال برخی از فیلسوفان چون فخر رازی به این اشکال را یاداوری می­کنند و در ادامه این اشکال را با دلایلی کنار می­گذارند و آن را مردود می­دانند، و این بدین معنی است که ایشان این دلیل را می­پذیرند و اشکالاتِ وارده شده ­ی به این دلیل، ایشان را قانع نمی­کنند. پس درست نیست به دلیل سخن دیگران علامه طباطبایی را محاکمه کنیم حتی اگر این دیگری صدرالمتألهین شیرازی باشد.

سوم: فرض کنیم آن چیزی که شما گفتید درست است، ولی نکته ­ای که باید مدنظر قرار دهیم این است که «ماهیت حق تعالی همان وجود اوست و اینکه او هیچ ماهیتی ندارد» تنها به عنوان مقدمه ­­ای برای برخی از دلایل توحید قرار می­گیرد و تمامی دلایل نفی شریک پروردگار منوط به اثبات این گزاره نیستند، پس معنای باطل بودن دلیل علامه طباطبایی در این زمینه این نیست که تمام دلایل توحید باطل شده­ اند، بلکه تنها برخی از آن­ها دچار مشکل می­شوند.

چهارم: کتاب بدایة الحکمة، حلقه­ای از زنجیره­ مطالعاتی فلسفه است که علامه طباطبایی برای مطالعه فلسفه اسلامی آماده کرده ­اند، و در این صورت درست نیست که ما ایشان را با نگاه به حلقه­ ابتداییِ این زنجیره محاکمه کنیم بدون اینکه توجهی به حلقه ­های پایانی آن داشته باشیم در صورتی که ایشان قصد دارند در حلقه­ های پایانی (مانند نهایة الحکمة) مطالب را عمیق­تر و گسترده تر بررسی کنند. در این صورت بایستی کل این راه را نگاه کنیم و ببینیم که آیا واقعا ایشان این مسئله را بدون هیچ نتیجه ­ی قانع کننده ­ای رها کرده ­اند؟ این همان کاری است که خود شهید صدر هم انجام دارند داده ­اند (در کتاب دروس فی علم الاصول) و اگر اشکال شما درست باشد، این اشکال در مورد شهید صدر درست­تر است!

شاید بتوانیم اشکال را ناشی از بیانات استاد بدایه یا شارحان این کتاب بدانیم، چرا که شاگردان را به سمت بررسی اشکال­ های مبنایی دلایل اثبات توحید در این کتاب سوق داده­ اند. غرق کردن طلبه­ در مراحل اولیه­ این مطالعات در اشکالاتی که بایستی در مراحله بعدی با آن مواجه شود باعث می­شود ذهن او مشوش شود. به همین دلیل بارها گفته­ ایم که در کتاب­های اولیه ­ای که دانشجو مطالعه می­کند، استاد به واسطه­ بیان اندیشه­ های دقیق نقادانه نباید ابراز وجود کند و صرفا در این کتاب­های ابتدایی در علومی مانند فلسفه بایستی در ابتدا تحلیل­ های به کار رفته آشکار شود، تصورات به خوبی روشن شود و مقایسه ­ها انجام شود تا پس از آن به مرحله­ ی تصدیقات برویم؛ چرا که بیشترین چیزی که او نیاز دارد روشن شدن مفاهیم و تصورات، فهم تمایز اصطلاحات و مقولات فلسفی و مقایسه ­ی نظرات مختلف است قبل از این اینکه بخواهد به مرحله­ تصدیق و قطعیت برسد. از نظر من میان ارائه­ اندیشه­ های مختلف و رویکردهای متفاوت با ارائه تنها یک اندیشه و نقد در یک موضوع خاص، تفاوت زیادی وجود دارد. در کل به نظرم اشکال شما به علامه طباطبایی وارد نیست.

[1] اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع ج 2 ص 108