• الرئيسية
  • السيرة الذاتية
  • الكتب والمؤلفات
  • المحاضرات والدروس
  • المقالات
  • الحوارات واللقاءات
  • المرئيات
  • الأسئلة والأجوبة
  • لغات اُخرى
  • تطبيق مؤلفات حب الله
  • آراء
الموقع الرسمي لحيدر حب الله
# العنوان تاريخ الإعداد تاريخ النشر التعليقات الزائرين التحميل
پرسش¬هایی پیرامون اثبات صفات الهی از طریق استقرا 2022-03-20 2022-03-20 0 806

پرسش¬هایی پیرامون اثبات صفات الهی از طریق استقرا

تالیف: حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: بابت جوابی که به پرسش پیشین دادید متشکرم؛ البته که پس از مطالعه پاسخ شما در رابطه با صفات الهی و اشکالات وارد به شهید صدر، باز پرسش­هایی در رابطه با این پاسخ مفید شما به ذهنم خطور کرد. پرسش­های من این­ها هستند که:

نخست: آیا اصطلاحاتی چون صانع حکیم در کتاب «الفتاوی الواضحة» و یا اصطلاحِ ذات حکیم در کتاب «الاسس المنطقیة لمبانی الاستقراء»، به این معنی نیست که شهید صدر، استدلال استقرایی را کامل می داند به گونه ای که دیگر صفات کمالی را نیز برای خداوند اثبات می کند؟ اگر اینگونه نیست پس چرا چنین تعابیری را می آورد و مثلا از تعبیرِ «صانع عاقل» یا «ذات عاقله» استفاده نمی کند؟

دوم: شهید صدر در کتاب الفتاوای الواضحة تلاش می­کنند از طریق استقرایی، عدالت خداوند را اثبات کنند ولو به شیوه ای بسیط که وجدان انسان نیز آن را تایید کند. آیا این کار ایشان، مکمل اثبات وجود خداوند از طریق استقراء نیست؟

سوم: از منبع موثقی شنیده­ام که شهید صدر می­خواستند کتابی پیرامون عقائد بنویسند ولی فرصت کافی­ پیدا نکردند، آیا این نقل را تأیید می­کنید؟

چهارم: سید کاظم حائری در کتاب خود تحت عنوان «اصول الدین» معتقد است که می توان از طریق روش علمیِ استقرایی، صفات کمالی دیگری از جمله علم و حکمت و قدرت بی­پایان را برای خداوند اثبات کنیم. این نظر را تأیید می­کنید؟

پنجم: چگونه با دلیل ساده که برای همه – با اختلاف مراتب عقلی که دارند – قابل فهم باشند و به دور از استدلالات عمیق فلسفی، استدلالی بر اثبات خداوند ارائه کنم که فطرت مسلمانِ من نیز، به راحتی بتواند آن را بپذیرد؟ آیا این صحیح است که بگوییم «تصادفی­بودن نه همیشه­گی است و نه غالبی» اگر چه که خود این عبارت از طریق استقرا به دست می­آید؟

ششم: از جهت علمی چگونه خودم را آماده کنم تا بتوانم کتاب «الاسس المنطقیة لمبانی الاستقراء» شهید سید محمدباقر صدر را عمیقا بفهمم؟ با توجه به اینکه خودم فارغ التحصیل کامپیوتر هستم.

هفتم: در منظومه عقائدی ما به عنوان مسلمان و به عنوان شیعه، می­بینیم که ابتلا و امتحان مردم از طریق بیماری، گرسنگی، فقر و … دو دلیل می­تواند داشته باشد: یا مجازات گناهانی است که پیش از این انجام داده و یا ارتقای مقام انسان به سبب تکاملش. مشکلی با دلیل اول ندارم ولی برای فهم دلیل دوم نیازمند توضیح بیشتری هستم تا وجدانم قانع شود. چه حکمتی در این عمل خداوند وجود دارد که به ازای عذاب، رتبه­های عالی­تری را برای او در نظر گرفته است؟ طوری که هر چه عذاب­ها شدیدتر باشد، رتبه­ و مقام بهتری به او می­دهند؟ آیا خداوند رحیم و غفور و رحمان و حنّان نیست؟ این چه فلسفه­ای در پس­پشت خود دارد که ثواب را در قبال عذاب به انسان­ها می­دهند؟ خداوند شما را به آنچه خود راضی است و دوست دارد توفیق دهد و بهشت را با همراهی محمد و آل محمد نصیب شما گرداند.

پاسخ: چون به دنبال پاسخ­هایی هستید که با وجدان قابل درک بوده و بدور از پیچیدگی­های علمی قابل درک باشد مختصرا می­توانم این پاسخ­ها را ارائه کنم:

  • شهید صدر معنای «حکیم» را در کتاب «الاسس المنطقیة لمبانی الاستقراء» توضیح داده­اند و تبیین کردند و آن را در مقابلِ «تصادفی بودن»، «آفرینش طبیعت به دست خودش یا آفریدن چیزی مثل خودش» است و تا زمانی که منظور خودشان را توضیح داده­اند دلیلی وجود ندارد که بخواهیم معانی دیگری را به واژه «عاقل» یا «حکیم» در ادبیاتِ ایشان تحمیل کنیم، حتی اگر از نظر لُغَوی، چنین معانی برای این واژه وجود داشته باشد.

و پاسخ من همان است که در پرسش قبلی ارائه کردم و چیز بیشتری در میان نیست که ارائه کنم.

  • از نظر شهید سید محمدباقر صدر برخی از صفات الهی را می­توان با استقرا ثابت کرد، ولی اثبات تمام آن یا حد اعلای آن کار آسانی نیست. به نظر من اساسا این کار غیر ممکن است. البته ترجیح این صفات – و نه اثباتِ آنها – ممکن است.
  • من هم موضوع کتاب عقاید را شنیده­ام، اما نمی­دانم این کتاب اکنون وجود دارد یا نه.
  • استدلال آیت الله سید کاظم حائری چیزی بیش از تکمله­ای بر دلیل سید محمدباقر صدر در کتاب «موجز اصول الدین» و امثال آن نیست و همانطور که گفتم اثبات برخی از صفات به وسیله استقراء، مشکلی ندارد.
  • همانطور که با فطرتمان می­یابیم که کتاب سرمایه مارکس یا کتاب تاریخ تمدنِ ویل­دورانت، نوشته نویسنده­ای عاقل است، به همین روش و به صورت ناخودآگاه می­یابیم که طبیعت هم کار یک موجود عاقل است، اما بررسی صفات این موجودِ عاقل، مرحله دیگری را می­طلبد. نمی­دانم چطور می­شود که هنگام بحث درباره خداوند، صدها فرضیه و احتمال تولید می­شود اما در زندگی روزمره خویش، قاعده استقرا را پیاده می­کنیم و همه‌ی علوم جدید را که اکثراً مبتنی بر استقرا است قبول می‌کنیم و دائما به این قانون که می‌گوید «محال است تصادفی بودنِ یک چیز، حداکثری باشد» عمل می‌کنیم و در این موارد، هیچ اشکالی به ذهن ما نمی رسد و حتی به یقین و علم می رسیم!؟

این صرفا تلنگری است برای وجدانها! فرض کنید زندگی خودمان را بر اساس استقرا یا این قانون که می‌گوید «محال است تصادفی بودنِ یک چیز، حداکثری باشد»[2] سامان‌دهی نکنیم، آیا زندگی­مان طبق روال قبلی خود ادامه می­یابد یا اینکه نظام زندگی­ ما، اندیشه ما و درجه یقین و احتمالات ما، اگر نگوییم به کلی از کار می­افتد، دست­کم دچار اختلالات چشم­گیری می­شود؟ به وجدان خویش برگردیم؛ خواهیم دید که این ادعا که «آژانس فضائی ناسا با تمام این دبدبه و کبکبه­اش تصادفی و بدون اینکه هیچ اندیشه­ای در پس آن وجود داشته باشد به وجود آمده است» چگونه مورد تمسخر همه واقع خواهد شد. با این وصف و با وجود چنین درک وجدانی، از اینکه بگوییم در پس این نظام هستی، علت مدبّری وجود دارد که این امور را می­چرخاند، شرم می­کنیم و خجالت می­کشیم! البته اینکه هویت این علت چیست؟ آیا مجرد است یا مادی؟ چه صفاتی دارد؟ امور دیگری هستند که جای بحث دارند. سخن من تنها پیرامون اصل موضوع است به شیوه ای وجدانی و ساده و بدون ورود به مباحث پیچیده علمی.

  • برای آغاز مطالعه کتاب «الاسس المنطقیة لمبانی الاستقراء» نیازمندیم که برخی از مقدمات ریاضیاتی و منطقی را گذرانده باشیم. البته می­توانید از شرح‌های این کتاب که در اینترنت وجود دارد و چاپ شده استفاده کنید.

مهمترین شرحهای صوتی که البته همگی به شکلی ناقص، در دسترس هستند، عبارت­اند از:

  • شرح سید کاظم حائری، حدودا 30 جلسه.
  • شرح سید علی­اکبر حائری، حدودا 83 جلسه.
  • شرح سید عمار ابورغیف، که البته شاید پیدا نشود!
  • سید کمال حیدری نیز در درس اصول فقه خود، هشت سخنرانی در مباحث اصولی خویش در طول تقریبا سه سال داشته است. می توان این سخنرانی ها را توضیحاتی عمومی پیرامون این کتاب دانست.

اما مهمترین کتاب­هایی که می­توانند به عنوان شرح این کتاب به ما کمک کنند عبارت­اند از:

  • «الاستقراء و المنطق الذاتی» که یک بررسی تحلیلی و فراگیر پیرامون اندیشه­های متفکر بزرگ سید محمدباقر صدر در کتاب «الاسس المنطقیة لمبانی الاستقراء» اثر یحیی محمد است. این کتاب حاصل تلاش بیست­ساله او است که در ابتدا به صورت مقالاتی منتشر شده بود و در مرحله بعد، آن را به صورت یک کتاب به جامعه علمی عرضه کرد. یکی از ویژگی­های مهم این کتاب مراجعات فراوان او به آثار دانشمندان غربی است. این کتاب را الانتشار العربی در سال 2005 به چاپ رسانده است.
  • کتاب «منطق الاستقرا» اثر سید عمار ابو رغیف، که تنها یک جلد آن چاپ شده است و آن یک جلد هم به مقدمات ریاضیاتی و نظری این کتاب پرداخته است. ولی تا به حال موفق نشده است که برنامه خود در ادامه این شرح به طبع برساند. از خداوند می­خواهیم که او را در این کار یاری کند.
  • کتاب المذهب الذاتی فی نظریة المعرفة، اثر سید کمال حیدری، که در سال 2004 منتشر شد. این کتاب در واقع، تلاشی است برای توضیح و بازسازی کتاب «الاسس المنطقیة لمبانی الاستقراء» به اضافه ارائه برخی مقایسه ها با فلسفه اسلامی کلاسیک.
  • «مبانی منطقی استقرا» نوشته غلامرضا زکیانی که به زبان فارسی نوشته شده است.
  • شیخ مرتضی فرج (از کویت) کتابی را به زبان انگلیسی نوشته که در اصل رساله دکتری ایشان است و البته تا آنجا که من می­دانم هنوز منتشر نشده است.
  • کتاب «فی رحاب الفکر الاستقرائی للشهید الصدر» به قلم سید رضا الغرابی که در سه جلد به چاپ رسیده است.

اما مهمترین مقالاتی که در این زمینه نوشته شده­اند:

  • «مدخل الی نظریة الاحتمال» تالیف شیخ احمد عبدالله ابوزید، که در مجله فقه اهل بیتِ عربی به شماره 29-3-0-32 منتشر شد.
  • «صدر و نظریه استقرا» نوشته شیخ مهدی هادوی تهرانی که در اصل به زبان فارسی در شماره 36 کیهان اندیشه در سال 1992چاپ شد و سپس در سال 2012 در شماره 27 مجله «نصوص معاصرة» به زبان عربی ترجمه گردید.
  • «منطق استقرا علمی» نوشته دکتر عبدالحسین خسروپناه، که در شماره 37 مجله کلام اسلامی (تحت مدیریت آیت الله سبحانی) منتشر شده است.
  • اولین بررسی انتقادی این کتاب، از آنِ دکتر عبدالکریم سروش است. وی این نوشته را در ضمن کتاب «تفرج صنع» به چاپ رساند. در این نوشته، علی رغم ستایش فراوانی که از شهید صدر به عمل می­آورد، ولی انتقادات خود را نیز به سوی این اثر روانه می­کند. از نگاه سروش، تلاش شهید صدر، بیشتر از آنکه تلاشی منطقی باشد، تلاشی روانشناختی است. سید عمار ابورغیب، تحلیلِ انتقادی سروش را به عربی ترجمه کرد و در کتاب «الاسس المنطقیة فی ضوء دراسة الدکتور سروش» در سال 1409 قمری، به همراه ردیه هایی بر تحلیل دکتر سروش چاپ کرد. مهمترین این ردیه ها عبارتند از:
  • پاسخ خودِ عمار ابو رغیف در کتاب فوق.
  • پاسخ دکتر یحیی کبیر، استاد فلسفه دانشگاه تهران که با این عنوان به چاپ رسید: «شهید صدر و مسأله استقرا: نقد اشکالات سروش» که در سال 2008 در مجله «نصوص معاصرة» – شماره های 13 و 14 به عربی ترجمه شد.
  • نقد دیگری که بر نظریه شهید صدر نگاشته شد مقاله­ای است تحت عنوان: «نقد نظریة المعرفة عند السید محمد باقر الصدر» نوشته دکتر جمیل قاسم که در سال 2000 میلادی در نشریه المنهاج به چاپ رسید.
  • «العلاقة الجدلیة بین الاستقراء و التجربة» که یک مقاله فارسی به قلم دکتر محمد فنایی اشکوری است. این مقاله در سال 2013 به زبان عربی در نشریه «نصوص معاصرة» شماره 29 منتشر شد.
  • باید فلسفه زندگی در دنیا را بفهمیم، بنابراین سؤال شما مانند این است که بپرسیم چرا برای ورزش­کار شدن لازم است که در باشگاه­ها تمرین کنم؟ چرا باید خودم را خسته کنم تا پزشک شوم؟ خداوند جهان را به گونه­ای ساخته است که انسان با عبور از مراحل سخت و طاقت­فرسا، به شخصی کارآزموده مبدل می­شود. خداوند انسان را به درون این سختی­ها هدایت می­کند تا امکان رستگاری برای او را فراهم آورد؛ مانند کلاس­های درسی که فرصتهایی را به دانشجویان می دهد تا با گذر از آنها، پزشک شوند. اما اینکه خداوند چرا جهان را اینگونه آفریده است؟ تاکنون دلیلی بر اثبات علت غاییِ این خلقت نیافتم ولی این باعث نمی شود که عادلانه بودنِ این خلقت، زیر سوال برود.

[1] . اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع، ج 3 ص 107

[2] . فرقی نمی کند این قانون چگونه اثبات شده باشد: چه بر اساس استقراء ثابت شود و چه اینکه یک قانون عقلیِ پیشینی باشد.

comments are closed

جديد الأسئلة والأجوبة
  • تأليف الكتب وإلقاء المحاضرات بين الكمّ والنوعيّة والجودة
  • مع حوادث قتل المحارم اليوم كيف نفسّر النصوص المفتخرة بقتل المسلمين الأوائل لأقربائهم؟!
  • استفهامات في مسألة عدم كون تقليد الأعلم مسألة تقليديّة
  • كيف يمكن أداء المتابعة في الصلوات الجهرية حفاظاً على حرمة الجماعات؟
  • هل يمكن للفتاة العقد على خطيبها دون إذن أهلها خوفاً من الحرام؟
  • كيف يتعامل من ينكر حجيّة الظنّ في الدين مع ظهورات الكتاب والسنّة؟!
  • هل دعاء رفع المصاحف على الرؤوس في ليلة القدر صحيحٌ وثابت أو لا؟
الأرشيف
أرسل السؤال
الاشتراك في الموقع

كافة الحقوق محفوظة لصاحب الموقع ولا يجوز الاستفادة من المحتويات إلا مع ذكر المصدر
جميع عدد الزيارات : 36828642       عدد زيارات اليوم : 8927