حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: استاد… در حملاتش علیه معبد ( یعنی موسسه فقهی) مردم را به انقلاب بر ضد آن فراخوانده و دربرابر فیلسوفان و فقیهان به پاخاسته است. وی معتقد است که آن­ها – بر خلاف عرفا- هیچ ارتباطی با گوهر وجودی انسانیِ دین ندارند. نظر شما در رابطه­ ی با این مفهوم از گرایش وجودی و همچنین وجود­گرایی اسلامی چیست؟ آیا این مسلک مبتنی بر برهان ها و استدلالهای خاصی است یا صرفا واکنشی است در برابر تحجر عقلانی و نص­گرایی متحجرانه­ ای که امروزه گرادگرد ارتباط خدا و انسان را فراگرفته است؟

پاسخ:

• روشن است که خاستگاه بخش قابل توجهی از نظریاتِ فکری معاصر واکنش­های تندی هستند در برابر رفتار نهاد دین و شیوه­ ی برخورد آن با سایر افکار و روش­های مدیریت دین در جهان. هر فردی که فضای تفکر انتقادی را مشاهده کند درمی­یابد که او اساسا با فقه و شریعت مشکل دارد. بنابراین اگر امروزه از این رویه ­ی فقهی کوتاه بیاییم و قوانین را صرفا بر اساس قرارداد­های اجتماعی پیش ببریم، خیلی از مشکلاتی که بین جریان­های فکری رقیب در جریان است، یکباره ناپدید می­شوند.

همین­جا است که درگیری پنهان قدرت در میان نهاد دین و دشمنان آن مشاهده­ می­شود. در حالی که در این میان نهاد دین منطق ولایت، اشراف و مراقبت را به کار می­گیرد، در طرف مقابل برای اینکه جای­ پای محکمی برای قدم­ گذاردن در عرصه­ ی قدرت داشته باشد، به دنبال آن هستند که از قدرت علم استفاده کنند با توجه به اینکه علم در انحصار نهاد دین و اولیای آن قرار ندارد.

• نبرد قدرت بخشی از میدان درگیری­ های جامعه­ ی اسلامی را به خود اختصاص داده است ولی بخش دیگری از این معرکه، حاصل بحران عدم اعتراف همه­ جانبه­ ای است که از ناهمسانی روش­ های شناختی سربرآورده است. هنگامی که افرادی، جامعه­ ی انسانی را به سمت عرفان و تصوف به عنوان راهکار حل مشکلات فرا می­خوانند، این جبهه­ ی جدید را به راحتی می­توانیم مشاهده کنیم؛ چرا که این جریان بیشترین تسامح را در بین سایر جریانات از آن خود کرده است و تسامح خواسته­ ای است انسانی که شهروند عرب و مسلمان در مقابل صورت­ های مختلف استبداد، زور و سستی­ ای که حیات اجتماعی – سیاسی از آن رنج می­برد، به آن فراخوانده می­شود.

آن­ها این اندیشه­ را پذیرفته اند تا بتوانند میان دین و زندگی تفاهمی را برقرار کنند، چرا که از نظر آن­ها عرفان و تصوف – برخلاف فلسفه، کلام، فقه، اصول و تفسیر – هیچ قانون و الزامی را برنمی­تابد. اشتیاق به فرار از نظم بی­تسامحِ فرهنگ و اندیشه ­ی عرب که از بحران استبداد رنج می­برند، دائما افراد این جامعه را به پیروی از این رویکردهای روحانی برمی­انگیزاند.

• از دیدگاه من، در مرحله­ ی اول بایستی به دنبال نظریه­ ای فلسفی و شناختی پیرامون الاهیات باشیم و سپس سراغ نظریه ­ای برویم که نصوص دینی را به ما بشناساند. پس از رسیدن به این دو نظریه می­توانیم پیرامون این برنامه­ ها و طرح هایی سخن بگوییم که به آن اشاره کردید. ولی خیلی از پژوهشگران مدعی­اند (و خاستگاه دیدگاه­شان چیز دیگری است) که شکاف­ های موجود در ساختار اندیشه ­ی کلاسیک و نهاد دین، اسباب فروپاشی انسجام شناختی این نهاد را فراهم کرده است. بنابراین گذار کامل از آن برای رسیدن به مرحله­­ ای نوین ضروری است. ولی از نگاه من، بایستی در تشخیص علت مشکل دقت بیشتری داشته باشیم. به جای اینکه درب علم پزشکی را به دلیل پاسخ­گو نبودنش به همه­ ی پرسش­ های حوزه­ ی سلامت ببندیم، بایستی با ژرف­ کاوی­ هایمان ریشه­ ی این ناتوانی را بیابیم، تا نقاط قوت این علم را فدای نقاط ضعفش نکنیم.

• بنابراین دو رویکرد نسبت به این مسئله وجود دارد:

الف) رویکردی که باورد دارد هنوز فرصت­هایی برای ترمیم درونی (درون دینی) و به عبارتی از درون ساختار میراث شناختی دین وجود دارد، اگر چه که ممکن است این ترمیم، ما را به سمت جراحی­ هایی حساس و بحران­زا بکشاند. در نتیجه با وجود چنین ترمیم­ هایی لازم نیست کل این نظام را رها کنیم. یا حتی می­توانیم بگوییم با پیاده­ سازی ترمیم­ های درون و برون دینی در کنار یکدیگر، دیگر نیازمند ترک این ساختار نیستیم.

ب) رویکردی که این تلاش­ها را کاملا بی­فایده­ می­داند و باور دارد که تجربه ­ای به گستره­ ی دو قرن به ما نشان داد که اصلاح، ترمیم، نوسازی و احیاء هیچ سودی نداشته و تنها یک راه­کار وجود دارد و آن هم اینکه طرح نوین ما مبتنی بر نصوص دینی نباشد. به این معنی که از نصوص دینی به عنوان راه ارتباط با خداوند چشم پوشی کنیم و این نقش را به خرد و دل واگذار کنیم؛ چرا که متون دینی شأنی تاریخی دارند و امروزه همانطور که می­دانید با توجه به نقدهای متوجه شناخت تاریخی و به طور کلی نقد­های دانش شناخت شناسی، دیگر تاریخ، ارزش چشمگیری ندارد.

من، دیدگاه اول را مناسب ­تر یافته­ ام. ما بایستی به دنبال زنجیره ­ای از جراحی­ هایی سنگین در نواحی بسیار حساس دین باشیم نه اینکه خود را سرگرم بخش­های حاشیه­ ای جسم دین کنیم. من طرفدار روش دوم نیستم که حامیان دیدگاه وجودی در پی آن هستند (با اینکه کاملا اولویت طریقت نسبت به شریعت را پذیرفته­ ام)؛ چرا که فکر می­کنم ما فقط به دنبال دین­داری فردی و گریختن از استبداد و فقه هستیم. آیا عرفان و تصوف را برای واگذاری امور سیاسی در سرزمین­های اسلامی آزموده­ایم؟ آیا نگران این نیستیم که آن­ها ساختاری خرافی از دین ارائه کنند؟ آیا انتظار داریم که با تکیه بر خرد و دل بتوانیم راه را بر ارتداد­های سلبی ببنیدیم؟ آیا دیگر جنگ اندیشه ­ها را نخواهیم دید؟ و آیا حتما با این کار به هدفمان که همان دین­داری است دست می ­یابیم یا اینکه از بی­راهه انسان­ مداری و سکولاریزم سردرمی­ آوریم؟

پس به پرسشی اساسی­ تر رسیده­ ایم: دیدگاه­ی واقعی ما نسبت به دین و نظام­های عقیدتی چیست؟ آیا ما به آن باور نداریم یا در نهایت به جایی می­رسیم که دیگر به آن باور نداشته باشیم تا در نتیجه تدین چیزی جز تسامح و عشق و محبت نباشد؟ البته که من تا کنون نسبت به این نتایج قانع نشده­ ام.

بله، هر متفکر و اندیشمندی که با تکیه بر فلسفه انتقادی، مساله ایمان را مورد نقد قرار می دهد و در نتیجه به عاجز بودن عقل و نص برای تولید معرفت می رسد[2] این حق را دارد به شیوه ای فوق بیاندیشد.

ولی تا وقتی که به یک دیدگاه فلسفیِ قانع کننده­ که ثابت کند عقل و نص از ایجاد یک منظومه معرفتی و منطقی عاجز است نرسیم حق نداریم در این موضوع حتی از شخصیتی چون ملکیان تقلید کنیم.

آنچه گفتم در حد یک اشاره و درآمدی به این مساله بود که ضیق وقت بیش از آن را اجازه نمی دهد. واقعا با یک پرسش و پاسخ نمی­توان به بررسی بنیاد­های دیدگاه ملکیان و امثال او رسید زیرا که مکتب فکری بسیار بزرگی از او پشتیبانی می­کند.

[1] اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع ج 2 ص 28

[2] مانند دکتر ملکیان که بنیان گذار بسیاری از این ادعاها در جهان تشیع و حتی تسنن است و یکی از این ادعاها، همین مدرسه وجودی است که شما در سوال خود به آن اشاره کردید و یا مدرسه وجدانی که امروزه متداول است.