حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: سؤالم در مورد حدیث «أوّل ما خلق الله نور نبيّك يا جابر..» است، آیا این حدیث نزد ما امامیه معتبر است؟ نزد اهل سنت چطور؟ با تقدیم نهایت تشکر و احترام.

پاسخ: به نظر می رسد منبع اصلی این حدیث نزد امامیه کتاب ریاض الجنان اثر فضل اللّه ن محمود فارسی است علامه مجلسی نیز این حدیث را از او نقل کرده و بعد از او این حدیث شهرت یافته است. علامه آغا بزرگ طهرانی در (كتاب الذريعة 11: 321 ـ 322) کتاب ریاض الجنان را کتاب مشتمل بر اخبار عجیب و غریب در مناقب توصیف می کند. این کتاب تا به امروز چاپ نشده و آن چنان که علامه مجلسی خود در مقدمه های بحار الأنوار اشاره می کند، این کتاب از مصادر بحار بوده است.

مولّف این کتاب هم عصر شیخ طوسی است و از شاگردان ابو عبداللّه جعفر بن محمد بن احمد دوریستی است که تا سال 360 هـ زنده بوده است. سید محسن امین عاملی در شرح حال می گوید: «فقيه حديث يروي عن أبي عبد اللّه جعفر بن محمد بن أحمد بن العباس بن محمد العبسي الدوريستي، له كتاب رياض الجنان في الأخبار، ذكر كتابه المجلسي في البحار وسمّاه رياض الأخبار، وقال: مشتمل على أخبار غريبة في المناقب، وأخرجنا منه ما وافق أخبار الكتب الأربعة، وعن صاحب رياض العلماء أنه يظهر من بعض أسانيده أنّه كان تلميذ الشيخ أبي عبد اللّه جعفر بن محمد بن أحمد الدوريستي» (أعيان الشيعة 8: 408).

اما نزد اهل سنت، این حدیث از کتاب (المصنف) اثر عبدالرزاق صنعانی با سند منتهی به جابر بن عبداللّه انصاری نقل شده و قندوزی این حدیث را در «ینابیع المودة» از ابن صلاح حلبی صاحب کتاب أبکار الأفکار نقل کرده است.

علامه معاصر حسن بن علی سقاف کتابی با عنوان (إرشاد العاثر إلى وضع حديث أول ما خلق الله نوّر نبيّك يا جابر) تألیف کرده است، سقاف در کتاب صحيح شرح العقيدة الطحاويّة می گوید: «وكذلك حديث «أوّل ما خلق الله نور نبيك يا جابر» حديث موضوع مكذوب، ليس له إسناد عن النبي صلّى الله عليه وسلم ولا هو في شيء من كتب السنّة التي تروى فيها الأحاديث بأسانيدها، ومحاولة ادّعاء بعض الناس بأنّ له إسناداً في جزءٍ مفقود من «مصنّف عبد الرزاق» تعصّب لا قيمة له في الموازين العلميّة، فتنبّهوا لذلك!!» (صحيح شرح العقيدة الطحاويّة: 432، هامش 219).

در مصنف عبد الرزاق بر متن این حدیث دست نیافتم و به نظر می رسد مصدر اصلی که حدیث را از عبد الرزاق صنعانی نقل کرده عجلونی (1162 هـ ) در کتاب کشف الخفاء می باشد، ایشان می گوید: «أوّل ما خلق اللّه نور نبيك يا جابر ـ الحديث. رواه عبد الرزاق بسنده عن جابر بن عبد الله بلفظ: قال: قلت: يا رسول اللّه، بأبي أنت وأمي، أخبرني عن أوّل شيء خلقه اللّه قبل الأشياء. قال: «يا جابر، إنّ اللّه تعالى خلق قبل الأشياء نور نبيّك من نوره، فجعل ذلك النور يدور بالقدرة حيث شاء اللّه، ولم يكن في ذلك الوقت لوحٌ ولا قلم ولا جنة ولا نار ولا ملك ولا سماء ولا أرض ولا شمس ولا قمر ولا..»..»[2] (كشف الخفاء 1: 265).

بر این اساس، از آن جا که مصدر این حدیث مجهول است و نمی دانیم عبد الرزاق صنعانی ( به فرض اثبات نقل حدیث) حدیث را از چه کتابی آورده است. همچنین معلوم نیست فضل اللّه فارسی ( به فرض نقل حدیث و وثاقت وی) حدیث را از کدام کتاب آورده است. در منابع اصلی رجال شرح حال ایشان یافت نشد و لذا سند حدیث ضعیف است. به علاوه، متن این روایت در کتب اصلی حدیث و تاریخ شیعه از جمله کتب اربعه، کتب شیخ صدوق، شیخ طوسی، سید مرتضی و همچنین کتب حدیثی نه گانه اهل تسنن و دیگر مصادر وجود ندارد.

البته مضمون این حدیث با برخی روایات دیگر سازگار است که قبل از عجله در رد مضمون این حدیث باید این نصوص مورد بررسی قرار گیرد اما این حدیث به طور خاص مستند قابل اعتمادی ندارد.

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 1: 158 ـ 159. سوال 80.

[2] . ترجمه:جابر می گوید به پیامبر گفتم فدایتان شوم، اولین چیزی که قبل از همه چیز خلق شد چیست؟ فرمود: ای جابر، همانا خدا قبل از همه چیز نور پیامبر تو را از نور خودش خلق کرد،پس این نور با قدرت هر جا که خدا خواهد می گردد، در آن زمان لوح و قلم و بهشت و آتش و فرشته و آسمان و زمین و خورشید و ماه و… نبود.