حيدر حبّ الله

ترجمه: محمّد رضا ملايی

سوال[1]: برخی از روایات، برای سوره‌ی توحید، ثوابی معادل یک سوم قرآن ثابت می‌کنند و اینکه اگر کسی سوره‌ی توحید را بخواند گویا ثلث قرآن را خوانده است. آیا این ثواب، از آنِ معنای ظاهریِ سوره است و یا از آنِ معانی دقیقِ آن؟ این در حالی است که معانی دقیق این سوره برای هر کسی میسور نیست.

جواب: دو تفسیر برای این دسته روایات می‌توان ارائه داد:

تفسیر اول، این روایات را مرتبط با مجالِ ثواب و جزاء می‌داند دقیقا همانطور که در متن سوال به آن اشاره کردید. لذا معنی روایات مذکور این خواهد بود که هر کس سوره‌ی توحید را بخواند ثوابِ کسی را دارد که یک سوم قرآن را بخواند.

بنا بر این تفسیر، هیچ ارتباطی بین موضوعِ ثواب و بین معانی دقیق و یا معانی ظاهری این سوره وجود ندارد؛ چون این روایات بر قرائت سوره‌ی توحید، تاکید می‌کنند. پس کسی که این سوره را بخواند ثواب قرائتِ ثلث قرآن به او داده می‌شود. این معنا، ناظر به تساویِ واقعیِ سوره‌ی توحید با ثلث قرآن نیست بلکه منظور از این روایات – بنا بر این تفسیر – تشویق مسلمین بر قرائت این سوره است. مانند چنین تشویق‌هایی را در رابطه با قرائت این سوره در نماز نیز شاهد هستیم. دقیقا مانند وقتی که می‌گویید: «هر کس بگوید «اللهم صل علی محمد و آل محمد» هزار حسنه برای او نوشته می‌شود» و سپس بگویید «هر کس ثلث قرآن را بخواند برای او هزار حسنه نوشته می‌شود». در این حالت، تساوی در ثواب‌ها به معنی این نیست که صلوات بر پیامبر، واقعا مساوی با ثوابِ معانی ثلث قرآنی است که خوانده شود.

اما تفسیر دومی هم وجود دارد که این گونه احادیث را ناظر به ثواب نمی‌داند بلکه این روایات را، ناظر به واقعیت معنی می‌کند یعنی معنای این روایات، تساویِ خودِ سوره‌ی توحید با ثلث قرآن است نه اینکه ثواب قرائت آن مساوی با ثواب قرائتِ ثلث قرآن باشد. در این صورت، وضعیت متفاوت خواهد بود و باید این تساوی را تفسیر کرد؛ زیرا ظاهرِ لغت، این مساوات را نسبت به ما ثابت نمی‌کند.[2] به همین دلیل برخی از علماء احتمال داده‌اند منظور این روایات، توحید باشد به این معنی که قرآن کریم بر سه پایه استوار است: توحید و نبوت و معاد؛ زیرا این سه، اصول اسلام هستند و چون سوره‌ی اخلاص، توحید را بیان می‌کند پس ارزش ثلث قرآن را دارد. اما برخی دیگر، برای تفسیر این روایات، قرآن را شامل سه محتوا می‌دانند: معرفت خداوند متعال، معرفت آخرت، و دانستن آنچه که باعث سعادت انسان در آخرت می‌شود و چون سوره‌ی اخلاص، بیانگر معرفت خداوند متعال است پس مساوی ثلث قرآن خواهد بود.

بنا بر تفسیر دوم، این روایات، از یک واقعیت خارجی خبر می‌دهند یعنی از این نکته که سوره‌ی توحید، مشتمل بر ثلث قرآن است و لذا ربطی به قرائت این سوره توسط ما ندارد تا اینکه با مشکلِ معانی دقیق و یا معانی ظاهری این سوره مواجه شویم و بعد بگوییم معانی دقیق این سوره برای همه میسور نیست.

[1] حب الله, اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع, ج 1 سوال 92.

[2] . منظور این است کهِ الفاظِ سوره‌ی توحید، مساوی با الفاظِ نیمی از قرآن نیست. (مترجم)