حيدر حبّ الله

ترجمه: محمّد رضا ملايی

سوال[1]: معنی این فرمایش حضرت علی علیه السلام چیست: «انا بطرق السماء أعلم منی بطرق الارض»[2]؟

جواب: قطع نظر از ارزشِ صدوریِ این جمله، چند احتمالِ تفسیری درباره‌ی آن وجود دارد:

احتمالِ اول: برخی از علماء می‌گویند منظور از راه‌های آسمان، فقه و فتاوای شرعی و احکام الهی است.

اما منحصر کردنِ «راه‌های آسمان» به فقه و فتاوای شرعی، درست به نظر نمی‌رسد؛ زیرا در خودِ عبارت، قرینه و شاهدی بر این مطلب وجود ندارد و علاوه بر آن، چنین احتمالی، با سیاقِ برخی از فقراتِ مذکور در خطبه‌ی حضرت علی علیه السلام – که این جمله در آن خطبه آمده – سازگار و منسجم نیست. در این خطبه، سخن از برخی امور غیبی و حوادث و فتنه هایی است که در آینده اتفاق می‌افتد؛ علاوه بر اینکه، تعبیرِ «السماء» فقط به معنای فقه نیست بلکه می‌تواند شامل علوم غیبی و دینی – با تمامی معانی و محدوده‌های دین – باشد. برخی از مردم به دلیلِ غرق شدن در علوم شرعی، گمان می‌کنند تمام دین، همان فقه و شریعت است و به همین دلیل، هر گونه عنوان عام و کلی را بر فقه و شرعیات، تطبیق می‌کنند. حتی از برخی فقهاء معاصر می‌شنویم که می‌گویند عرفان در نزد اهل بیت علیهم السلام همان فقه و احکام شرعی است.

احتمال دوم: منظور از چنین تعبیری، تشبیهِ راه‌های آسمان به راه‌های زمین است. همانطور که شما در زمین برای رسیدن به مقصد، راه هایی را می‌پیمایید، در آسمان نیز راه‌های مخصوصی وجود دارد که انسان را به مقاصد آسمان و مراد خداوند متعال می‌رساند؛ این راه‌ها همان دین و تعالیمِ دینی و احکام و مفاهیمِ آن و کلا هر چیزی است که انسان را به بهشت می‌رساند و یا باعث جهنمی شدنِ وی می‌شود. لذا به جای اینکه حضرت علی علیه السلام بگوید: «من به شئون آخرت و دین، آگاه تر هستم تا شئونِ دنیا و زمین» چنین می‌فرماید که علم من به عالمِ آخرت و دین، بیشتر از علمِ خودم به عالم دنیا و زمین و آنچه بر روی آن قرار دارد می‌باشد.

این تفسیر، واقعا تفسیر معقولی است؛ مخصوصا اگر این جمله را به تنهایی در نظر آوریم. حتی اگر به عبارتی که این جمله را نیز در بردارد توجه کنیم باز هم این تفسیر، قابل قبول است؛ یعنی همان عبارتی که درباره‌ی ضرورتِ سوال کردن از حضرت علی علیه‌السلام قبل فقدانِ ایشان وقبل از وقوع فتنه‌هااست واینکه ایشان،راه‌های آسمان رابهتر از راه‌های زمین می‌شناسند. در این حالت نیز ممکن است مقصودِ حضرت علی علیه السلام این باشد که به مردم بگوید:بر شما لازم است که تعلیماتِ دینی خود و نیز راه استوار و صراط مستقیم را از من فراگیرید تا قبل از گرفتار شدن در فتنه‌هایی که ممکن است شما را به انحراف بکشاند از آنها استفاده کنید؛ همان فتنه هایی که شاید قدم‌های شما را بلغزاند در حالی که دست تان از هدایت و بَیِّنِه و کتابِ منیر و امام، خالی است.

احتمال سوم: در اینجا برخی از تعابیرِ این خطبه بر اساس آنچه در کتاب سلیم بن قیس الهلالی و کتاب مختصر بصائر الدرجات آمده را در نظر می‌گیریم که در آنها – بعد از این جمله – خبرهای غیبیِ حضرت علی علیه السلام از وقائع آینده و فتنه‌های پیش رو است. با لحاظِ این شکل از خطبه، ممکن است گفته شود ایشان در صدد بیان این نکته است که وقایع آینده، از جمله اموری هستند که در نزد خداوند متعال، مُقَدَّر و معلوم است و در لوح محفوظ یا لوحِ «محو و اثبات» ثبت شده و ایشان – یعنی حضرت علی علیه السلام – بر راه‌های آسمان، اطلاع دارند یعنی بر منافذ و راه‌هایی که مقدرات از طریقِ آنها جاری می‌شود تا به زمین برسد. لذا امام علیه السلام با بیان این جمله می‌خواهد بگوید چون من به راه‌های آسمان آگاه تر هستم پس مُقَدَّرات را می‌دانم و از آنچه در آینده اتفاق می‌افتد باخبرم. به همین دلیل است که می‌فرماید: قبل از اینکه دستتان به من نرسد و قبل از اینکه من از پیش شما بروم درباره‌ی مناشیء امور از من سوال کنید تا نسبت به مسائلِ پیش رو، بَیِّنِه و دلیلی در دست داشته باشید؛ از من بپرسید قبل از اینکه مرا از دست بدهید؛ زیرا که غیر از من، کسی شما را بر این مسائل، مطلع نمی‌کند.

این تفسیر، تفسیر زیبایی است و البته با برخی از نقل‌های این خطبه – و نه تمام نقل‌های آن – منسجم و سازگار است. بر اساس این تفسیر، چنین می‌فهمیم که علمِ امام علی علیه السلام، به آسمان و امور غیبیِ آن، بیش از علمی است که به زمین و امورِ مشهودِ آن دارند. اما این حدیث برای ما روشن نمی‌کند که علمِ ایشان به امورِ غیبی، مطلق است یا خیر؛ بلکه در نهایت می‌گوید علمِ ایشان به آسمان‌ها بیش از علم شان به زمین هاست. اما مقدار علمِ امام به آسمان‌ها چقدر است؟ و وسعتِ آن تا چه اندازه است؟ این حدیث، پاسخ چنین سوالاتی را به ما نمی‌دهد. لذا بر اساس تفسیر سوم، این حدیث، ثابت می‌کند امام علی علیه السلام به برخی از امورِ غیبیِ آینده، علم دارد.

[1] . الاضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع ج 4 ص 577.

[2] . من به راه‌های آسمان، آگاه تر از راه‌های زمین هستم.