حيدر حبّ الله

ترجمه: محمّد رضا ملايی

سوال[1]: من طلبه‌ی حوزه‌ی علمیه در شهر قم هستم. قبلا با برخی از طلاب علوم دینی، در علم کلام مباحثه می‌کردم و بحثِ ما درباره‌ی تجسیم و استدلال بر نفی جسم بودن خداوند بر اساس آیه‌ی شریفه‌ی «لیس کمثله شیء»[2] (شوری: 11) بود. یکی از حاضران در مباحثه گفت از شما به صورت شفاهی چنین شنیده که استدلال به این آیه برای نفی جسمیت خداوند متعال را قبول ندارید با اینکه چنین استدلالی در نزد همه‌ی علماء مشهور است. در این باره توضیح دهید. نظر شما چیست؟

جواب: بین علمای تفسیر و علم کلام، مشهور است که این آیه‌ی شریفه، تشابه خداوند با حقیقت و صفاتِ هر چیز دیگری را نفی می‌کند. برخی از آیه‌ی فوق، نفی تشابه در حقیقت را استفاده کردند و اختلاف بین مجرد و مادی را، اختلاف در حقیقت و واقعیت آن دو – و نه اختلاف در صفت – می‌دانند. روش آنها در فهم این آیه بدین صورت است: «ممکن نیست خداوند متعال جسم باشد زیرا اگر جسم باشد مثلِ خلقش می‌بود در حالی که خداوند متعال می‌گوید هیچ مثلی ندارد»؛ و یا بدین صورت: «ممکن نیست خداوند متعال، نیازمندِ غیر از خودش باشد زیرا اگر محتاج دیگری باشد مثل ما خواهد بود؛ این در حالی است که لیس کمثله شیء». این تفسیر از آیه‌ی شریفه، در واقع به نفیِ مطلقِ تماثل و تشابه بین خداوند و غیر او بر می‌گردد و اینکه بین خداوند و غیر او به هیچ وجهی، تشابه نیست.

ولی ممکن است احتمالِ دیگری در تفسیر آیه‌ی فوق نیز وجود داشته باشد. این احتمال – که به ذهن من رسید – می‌گوید در لغت عرب، چنین گفته می‌شود که فلان شخص، در قدرت یا علم یا بلندی و یا زیبایی و … ، مثل و نظیری ندارد. این نفی تشابه و تماثل، به معنایِ عدم وجودِ علم یا قدرت یا زیبایی و … در دیگران نیست بلکه به معنای این است که دیگران، آن درجه از علم یا قدرت که مطابقِ علم یا قدرت این شخص است را ندارند. مثلا شما می‌گویید «هیچ کسی مانند انیشتین در علم فیزیک نیست». منظور از چنین تعبیری این نیست که هیچ کس در علم فیزیک با انیشتین – حتی فی الجمله – اشتراکی ندارد؛ آنچه در این تعبیر، نفی می‌شود مماثلت و تشابه انیشتین با دیگران است نه مشترک بودن انیشتین با دیگران در علم فیزیک به صورت فی الجلمة.

به عنوان مثال گفته می‌شود: «انسان، غیر از شتر است و مانند آن نیست». این تعبیر، به معنای عدم اشتراک انسان با شتر حتی در موجود بودن و یا حیوان بودن نیست.

با این اوصاف، معنی آیه‌ی فوق این چنین خواهد بود: مانند خداوند متعال، چیزی نیست یعنی چیزی وجود ندارد که صفات خداوند و یا حقائق و واقعیت هایی که برای خداوند است – مانند خالق بودن، باریء و عالمِ مطلق بودن و یا قادر مطلق بودن و همه‌ی صفات و ویژگی‌های دیگر – را داشته باشد. این تعبیر، حدِ اعلا و بالای این صفات برای شخص دیگری غیر از خداوند را نفی می‌کند ولی مطلقِ اشتراکِ دیگران با خداوند در این صفات را نفی نمی‌کند.

اگر آیه‌ی مزبور را بر اساس این معنی تفسیر نکنیم به مشکل برمی خوریم و نمی‌توانیم اشتراک خداوند متعال با دیگران را در صفاتی همچون سمع و بصر و علم و … تفسیر کنیم. شاید به دلیل همین مشکل، برخی از مفسرین تلاش کردند آیه‌ی مزبور را منحصر در نفیِ تماثل و تشابه خداوند با دیگران در حقیقت و واقعیت – و نه صفات – نمایند زیرا متوجه این اشکال شده اند.

سیاق این آیه‌ی کریمه، مناسب با تفسیری است که عرض کردیم. خداوند متعال می‌فرماید: «فاطِرُ السَّماواتِ‏ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً يَذْرَؤُكُمْ فيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْبَصير؛ لَهُ مَقاليدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليم‏»[3] (شوری: 11 و 12)

کسی که تمام آنچه را در این دو آیه آمده، انجام می‌دهد مثل و مانندی ندارد یعنی غیر خداوند، یافت نمی‌شود که برای انسان‌ها از جنس خودشان، ازواجی قرار دهد و نیز جفت هایی از چارپایان به وجود آورد و کلیدهای آسمان‌ها و زمین برای او باشد.

خلاصه اینکه این آیه‌ی کریمه، مطلقِ تماثل و تشابه را نفی نمی‌کند بلکه تماثل و تشابهِ مطلق را نفی می‌کند. احتمال چنین تفسیری – آنهم به صورت جدی – کافی است تا ظهورِ آیه‌ی فوق، در تفسیر مشهور مختل گردد و باعث شود به قدر متیقن این آیه اخذ کنیم که همان تشابه و تماثلِ مطلق است. همچنین بنا بر این تفسیر جدید، آیه‌ی مزبور، وجود دو خدا که واجد صفات الله و اسماء علیای او باشند را نفی می‌کند نه وجود تشابهِ فی الجمله بین خدا و غیر خدا را؛ همین نکته باعث می‌شود امکان استفاده از این آیه‌ی شریفه در بسیاری از مواردی که مورد اعتنای علماء کلام و تفسیر می‌باشد منتفی گردد.

البته علم و آگاهی نسبت به امور از آنِ خداوند متعال است.

[1] حب الله, اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع, ج 1 سوال 13.

[2] . چيزى مانند او نيست‏

[3] . پديدآورنده آسمانها و زمين است. از خودتان براى شما جفتهايى قرار داد، و از دامها [نيز] نر و ماده [قرار داد]. بدين وسيله شما را بسيار مى‏گرداند. چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا.