حیدر حب الله

حیدر حب­ الله یکی از شاگردان آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی است که در سال 1374 هـ.ش در درس ایشان حاضر شد. در سال 1376 هـ ش همکاری خودش را با دائرة المعارف فقه اسلامی آغاز نموده و تقریبا تا زمان وفات آیت الله هاشمی شاهرودی با ایشان همکاری داشت. آیت­ الله هاشمی شاهرودی، حیدر حب­الله را به معاونت علمی خود در دائرة المعارف فقه اسلامی منصوب کردند و این مسئولیت به مدت چهار سال و نیم ادامه داشت. پیش از قبول این مسئولیت نیز در تدوین مقالات دائرة المعارف همکاری می­کرد. همچنین به مدت 7 سال سردبیر مجله منهاج در بیروت بود و هم­اکنون از اعضای هیئت تحریریه­ی مجله فقه اهل بیت علیهم السلام است.

حیدر حب الله تقریرات درس فقه مزارعه و مساقات آیت الله هاشمی شاهرودی را به رشته تحریر درآورده است و این تقریرات در سال 2005 میلادی با مقدمه­ی ایشان در لبنان و ایران تحت عنوان «بحوث فی الفقه الزراعی» به چاپ رسیده است.

ابتدا جایگاه علمی مرحوم آیت الله شاهرودی در حوزه علمیه­ی نجف را بیان بفرمایید. شما از چه زمانی با مرحوم آیت الله شاهرودی آشنا شدید؟

حبّ الله: شناخت من از استاد بزرگوار آیت­الله سید محمود هاشمی شاهرودی (رحمه الله) به اواسط سال 1374 هـ. ش (1995 م)، زمانی که در درس فقه و اصول ایشان حاضر شدم، برمی‌گردد. قبل از آن شناخت من، محدود به فعالیت‌های علمی ایشان همچون کتاب‌های «بحوث فی علم الاصول» و «کتاب الخمس» و … بود.

آیت­الله هاشمی شاهرودی از قدیم الایام در فضای شیعی در عالم عربی، به عنوان شخصیتی بارز شناخته می­شد و به نیکویی شهرت داشت. لذا فعالیت‌های علمی او، از همان تقریرات بحوث استادش شهید سید محمد باقر صدر، مورد توجه و اهتمام بود. در اواخر دهه‌ی هفتاد و اوایل دهه‌ی هشتاد میلادی، وقتی که نسل‌هایی از شاگردان لبنانی و عراقی و … ایشان از عراق بازگشتند تلقی بسیار مثبت و خوبی از ایشان به جای گذاشتند و مطالب زیادی از نبوغ و جایگاه ایشان در درس استادشان شهید صدر، و میزان احترام و تقدیر شهید صدر از ایشان، نقل می‌کردند. قبل از آمدنم به ایران، این تصویری بود که از ایشان در ذهنم نقش بسته بود و این تصویر از همان روزهای اولیه­ی حضورم در حوزه­ی علمیه، در شور و اشتیاق من برای حضور در درس و استفاده‌ی علمی از ایشان موثر واقع شد.

دوران فعالیت علمی و تحقیقی ایشان در قم (قبل از مسئولیت قوه قضائیه در سال 78) چگونه بوده است؟

حبّ الله: هیچ‌کدام از اشتغالات سیاسی و انقلابی ایشان در اوایل دهه‌ی هشتاد میلادی که به ایران آمدند، مانع از این نشد که با شایستگی تمام به جنبه‌ی علمی و حوزوی نیز اهتمام ورزند. خاطرم هست روزی به بنده گفتند، كه در همان اوائل حضورشان در قم و شروع درس خارج، دروسی درباره فقه جزائی و جنایی در اسلام که طبق معیارهای بحث‌های حقوقی روز دنیا تنظیم شده بود، ارائه کردند. برای این امر از کتاب فقه جنائی دکتر عبدالقادر عوده کمک گرفتند. این کتاب از کتب مهم عربی در این حوزه است. تلاش ایشان این بود که فهرست و ترتیب تمام بحث‌های مربوط به حدود و قصاص و دیات و … را بر اساس یک دسته­بندی حقوقی جدید که متناسب با زندگی در جهان معاصر و در جهت پاسخ به نیازهای دولت اسلامی باشد، بازسازی کنند. این البته به تراز بالایی از نظریه­پردازی احتیاج دارد. به همین جهت، نقشه­ی راهالگوی کاملی برای این بحث بازسازی کردند و چند سالی به تدریس آن مشغول بودند. اما با بروز برخی مشکلات و موانع مجبور شدند آن بحث را متوقف کنند و به کتاب خمس منتقل شوند.

مباحث ایشان (رحمه الله) در فقه جزائی و جنائی در حال حاضر موجود است. ایشان در سال‌های اخیر در پی تکمیل آن مباحث بودند تا آن‌ها را به چاپ رسانند، اما با وجود این‌که اصلاحات و ویراستاری بسیاری بر این کتاب اعمال شد، شرایط و فشار فعالیت‌های علمی و …، اجازه­ی این کار را به ایشان نداد. امیدواریم این کتاب ارزشمند منتشر و چاپ شود تا محققین حوزه‌ی فقه و حقوق بتوانند از آن در قضایای مهمی برای جامعه و دولت اسلامی، استفاده کنند.

فعالیت­های ایشان به صورت خیلی واضح به من نشان می­داد که ایشان اهتمام ویژه­ای داشتند که فقه از مرحله‌ی کلاسیک به مرحله‌ای وارد شود تا بتواند به اقتضائات و پرسش‌های عصر مدرن پاسخ بدهد.

از روند تأسیس دائرة المعارف فقه اسلامی و اهداف و فعالیت­های آن بگویید. این دائرة المعارف چه موضوعاتی را بررسی می­کند؟ چه نیازهایی در دائرة المعارف پاسخ داده شده­اند؟ حضرت آیت الله خامنه­ای فقط در پیشنهاد تأسيس نقش داشتند یا این ارتباط ادامه داشت؟

حبّ الله:تأسیس دائرة المعارف فقه اسلامی بر اساس مذهب اهل بیت علیهم السلام به بیش از 25 سال پیش باز می‌گردد. فکر اصلی و محوری ایشان – با توجه و راهنمایی مقام معظم رهبری حفظه الله – این بود که فقه نیز با روش‌های جدید تدوین در عالم همراه شود. می‌دانیم که علوم مختلف از زمان‎های بسیار گذشته وارد مرحله‎ی تدوین لغت‌نامه‌ها و دانش‌نامه‌ها و دائرة المعارف‌ها و …، شده‌اند. هدف از این دائرة المعارف هم از جهتی تسهیل فقه برای پژوهشگران و از جهتی دیگر انتقال آن به مرحله‌ای جدید بود.

فکر محوری در این کار، بالندگی فقه امامیه بود. اما پروژه­ی دائرة المعارف فقه اسلامی به فقه امامیة محدود نمی­شود. بلکه همچنین مسیرش را تا فقه مقارن بین مذاهب اسلامی پیش می­برد و این از اموری بود که در فعالیت­های این موسسه بزرگ دیده شده بود. لذا خود ایشان بیش از ده سال پیش نوشتن دائرة المعارف فقه مقارن را آغاز کردند که تاکنون مجلداتی از آن هم منتشر شده است.

دائرة المعارف فقه اسلامی بر اساس فهرست الفبایی تنظیم شده و شامل هزاران اصطلاح و عنوان فقهی است. این دائرة المعارف به صورت لغت‌نامه‌ای فقط به شرح اصطلاح بسنده نمی­کند، بلکه همچنین تمام مباحث فقهی در تراث فقه امامیة را از ابتدا تاکنون مورد بررسی قرار می­دهد. و به افکار و نظریه­ها و مناقشاتی که با آن عنوان یا اصطلاح در ارتباط است می­پردازد. ارزش چنین دائرة المعارفی فقط به عرضه کردن فقه امامیه به طلاب علوم دینی محدود نمی­شود، بلکه اهمیت بیشتر آن در رساندن صدای این فقه به دانشجویان حقوق و حتی طلاب علوم دینی از مذاهب گوناگون است. تا آنها نیز امکان یابند نسبت به دستاوردهای فقه امامی در این زمینه اطلاع پیدا کنند.

و به این صورت امثال این دائرة المعارف می­تواند حاجات بسیاری را برآورده کند. امروزه دست پیدا کردن به موضوعات فقهی در تراث فقه امامی امری سخت شده است به گونه­ای که غیر متخصصین و حتی احیاناً برخی از خود متخصصین هم قادر به آن نیستند. در حالی که این قبیل دانش­نامه­ها می­تواند دسترسی محققین در تخصص­های گوناگون را به موضوعات فقهی در تمامی عنوان‌ها، تسهیل کند. وجه تمایز این دائرة المعارف این است که تا حد امکان تلاش کرده است عناوین گوناگون و متنوعی را به کار گیرد، و ضمن آن تمامی بحث­های فقهی مرتبط را بیان کند حتی اگر این عناوین بسیار جدید و معاصر باشند. بنابراین برای اطلاع پیدا کردن از نظر فقه امامی در مسائل مستحدثه، می­توان به عناوینی که در این دائرة المعارف برای قضایای مستحدثه به کار رفته، رجوع کرد و از خلال آن به نظریات امامیه در این حوزه واقف شد.

نیاز دیگری که این دانش­نامه در پی رفع آن می­کوشد، نظم­بخشی به مباحث است. آیت­ الله هاشمی شاهرودی خود ذهن بسیار منظمی داشت و در مباحث علمی هم بسیار منظم بود. و این شخصیت علمی منظم او تأثیر بزرگی بر این دانش­نامه و بر فعالیتهای علمی گوناگونش می­گذاشت. به همین دلیل است که این دائرة المعارف به توضیح و تشریح سلسله­وار افکار، شرح اصطلاحات، معانی لغوی، بیان عناصر شباهت و تفاوت بین نظریات و مشخص کردن فرقشان با هم، و بیان فرق اصطلاحات نسبت به یکدیگر، اهتمام ویژه­ای دارد. به خاطر این نکته که در مواقع بسیاری محقق بین اصطلاحات خلط می‌کند. گاهی دو مصطلح فقهی را به اشتباه یکی می­پندارد و گاهی دو مصطلح فقهی را کاملا از هم متباین می­داند در حالی که متداخل هستند و مثلا در نسبت معینی اشتراک دارند. این امر گاهی به دقت لغوی و فقهی بسیار بالایی احتیاج دارد تا بتوان بدون غلطیدن به ورطه­ی خطا، به صورت دقیق بین دو اصطلاح تفاوت قائل شد. چیزی که این دائرة المعارف، متکفل آن شده است، یعنی همین نظم­دهی به مباحث از معانی لغوی تا معانی اصطلاحی، تا تمایزبخشی بین اصطلاحات، تا بیان مرتب موضوعات مرتبط با یک عنوان و اصطلاح، بعد از جمع­آوری تمامی آنها از لابلای بخش­های گوناگون فقه اسلامی، و بیان نظریات ذیل این موضوعات، و بیان مناقشات ذیل این نظریات بشکل زنجیروار، علمی و موثق، امری بسیار دشوار است که آیت الله هاشمی شاهرودی به این امر بسیار مهم و بزرگ در طی سالهای متمادی و طولانی، مبادرت ورزیدند و با وجود مشاغل و فعالیت­های بسیار زیاد، از هیچ تلاش و کوششی در این راه دریغ نکردند.

در کنار دائرة المعارف فقه اسلامی بر اساس مذهب اهل بیت علیهم السلام، و همینطور دائرة المعارف فقه مقارن، موسسه­ی ایشان، مجله­ی فقه اهل بیت علیهم السلام را به دو زبان عربی و فارسی منتشر کرد. و این برای حوزه­ی علمیه در آن زمان که اساساً تفکر انتشار مجلات و نشریات پژوهشی در مباحث فقهی به ندرت یافت می­شد، دست­یابی و موفقیت بزرگی به شمار می­آمد. اصل این اهتمام به موضوع نشریات و مجلات پژوهشی در قلمرو فقه، بدین معناست که احساس می­شود قضایای امروزی و نو در فقه را باید به شکل جدید مورد بررسی قرار داد تا بتواند به نیازها و حاجات مرحله­ی کنونی جوابی درخور دهد.

سزاوار است به «مرکز الغدیر للبحوث و الدراسات» نیز اشاره­ای بکنیم. مرکزی که ایشان 25 سال پیش آن را با این هدف که یک کرسی فکری در عالم عربی باشد، تأسیس نمود. و در آن به صورت مستمر، نشست‌ها و کنفرانس‌های فکری و پژوهشی که در آن حوزویان و دانشگاهیان از مکاتب و مذاهب گوناگون اسلامی شرکت داشتند، برگزار می­شد. این مرکز می­تواند به عنوان یک الگو برای گفتگو بین مذاهب بدون دشنام و بدگویی و ناسزا و تفرقه یا فتنه بین مسلمین، به شمار رود. این مرکز دهها کتاب و تعداد زیادی نشریات و مجلات بارز، مثل مجله­ی «المنهاج» که یکی از مجلات آبرومند در عالم عربی به شمار می­رود، منتشر ساخت.

روش علمی ایشان در تدوین مقالات چطور بود؟

حبّ الله:اگر منظورتان مقالات شخصی ایشان است، اغلب آن­ها در مجله­ی فقه اهل بیت منتشر می­شد. پس از آن بخش زیادی از آن­ها در کتابی تحت عنوان «قرائات فقهیة معاصرة» انتشار یافت.

از ویژگی­های مقالات ایشان (رحمه الله) میتوان به موارد زیر اشاره کرد.

اول: انتخاب موضوعات حساس و به روزی که دارای سوال و اشکال است و به چالشی معین پاسخ می­دهد. مثلا مسأله­ی ضمان افت قیمت پول، موضوعی در نهایت اهمیت و حساسیت است. همچنین موضوع ارث زوجه از ملک، مسأله­ی هلال و افق، نقش ولی امر در قصاص و … .

دوم: ایشان بنا به طبع خود، مایل بودند موضوعاتی را انتخاب کنند که در جمهوری اسلامی ایران، چالشی حقوقی به شمار می­آید. از این رو ایشان برای دست­یابی به راه­حل­های فقهی برای حل معضل­های حقوقی که تجربه­ی اسلامی با آن مواجه است، بدون تخطی از قواعد قاطع اجتهاد، تلاش می­کرد.

سوم: یکی از ویژگی­های متمایز ایشان، تخریجات و تلاش­های فقهی بسیار برای یافتن راه­حل­ها بود. ایشان گاهی با ابتکار خود خود سلسله­ای از راه­حل­های فقهی را بیان می­کرد و به مناقشه­ی تفصیلی آن­ها می­پرداخت. و این نشان­دهنده­ی استعداد ذهنی ایشان برای مطرح کردن فرضیه­ها و سپس بیان بلکه ابتکار ادله­ای برای آن فرضیات و سپس مناقشه­ی همان فرضیات است. و این با صرف تمسک به یک عام یا مطلق در یک آیه یا روایت و با همین مسیر مختصر بحث را به اتمام رساندن، همانطور که برخی نویسنده­ها انجام می­دهند، متفاوت است. ایشان همیشه تأکید داشت مسائل مستحدثه نباید با عجله مورد بررسی قرار گیرد، بلکه فقیه باید درباره­ی جوانب گوناگون آن تأمل کند.

ابتکارات آیت الله شاهرودی در مجموعه دائرة المعارف چه مواردی بوده است؟ آیا می­توان گفت سعی شده است فقه نظام در آن مجموعه سامان یابد؟

حبّ الله:معتقد نیستم که دائرة المعارف به تنهایی برای تشکیل فقه نظام کافی باشد، اما مطمئناً یکی از حلقه­های سلسله­ای است که در نهایت منجر به تحول فقه و تبدیل آن به فقهی روزآمد که قادر است جوانب گوناگون زندگی روزانه­ی فردی و جمعی و دولتی و حیات سیاسی و اجتماعی را برگیرد، می­شود. هنگامی که فقه از مرحله­ی بحث در مسائل فردی برمی­خیزد تا به قضایای مربوط به امت و دولت و حیات عامه، بپردازد، به تفکر برای ایجاد منظومه­­های فقهی و یک نظام فقهی کامل، نزدیک می­شود.

جناب آیت­الله هاشمی شاهرودی به طور جدی تحت تأثیر فعالیت­های استادش شهید سید محمد باقر صدر بودند. لذا به بحث از فقه نظام و فقه نظریات تمایل داشتند اما هیچگاه شرایط برای طرح چنین بحث­هایی توسط ایشان فراهم نشد. ناگفته نماند که ایشان در مجالس خصوصی­ از این­که علی­رغم نیاز ضروری و مبرم، هنوز در حوزه­های علمیه از این نوع بحث­ها به قدر کافی استقبال نمی­شود گله داشتند.

شاید از بارزترین کتاب­هایی که شخصا اعتقاد دارم ایشان در آن کتاب در پی قراردادن فقه در ضمن منظومه­ی یک دولت و جامعه­ هستند، کتاب الخمس ایشان است. آیت­ الله هاشمی شاهرودی (رحمه الله) در این کتاب به این نظر نزدیک می­شود که خمس در ضمن پروژه­ی نظام اسلامی قرار دارد. و لذا اگر ملاحظه بفرمایید ایشان در سخنان و تحلیل­های بسیاری که درباره سهم سادات و سهم امام بیان داشتند معتقد بودند که این قضیه راجع به شخص امام معصوم نیست بلکه راجع به منصب امامت است. ما در فصل­های گوناگون این کتاب شاهد هستیم که ایشان تلاش می­کند با ربط دادن مباحث فقه خمس با نظام عام اسلامی و استخراج یک قرائت فقهی در پرتو این نگاه، به این نقطه برسد.

زمانی که ایشان از مسئولیت ریاست قوه­ی قضایی بازگشتند و مجدداً دروسشان را در حوزه علمیه­­ی شهر قم آغاز کردند، برای تدریس کتاب الزکات را انتخاب نمودند. هنگامی که از ایشان دلیل این انتخاب را پرسیدم، گفتند که عموما فقه امامی در این اواخر کمتر به فقه زکات و نظام مالیاتی توجه کرده است و ما باید این نوع از مباحث که در عصر کنونی اهمیت یافته­اند را احیا کنیم.

آیا در مجامع علمی ایران جایگاه خودش را پیدا کرده است؟ همچنین اشاره­ای بکنید این دائرة المعارف در جهان اسلام چه جایگاهی دارد؟

حبّ الله:اگر اجازه بدهید، من معتقد هستم که جناب آیت الله سید هاشمی شاهرودی (رحمه الله) جایگاه حقیقی خود را نیافتند، و حتی در حوزه­های علمیه آنچنان که شایسته است شناخته نشدند. این را به این خاطر که ایشان استاد من هستند نمی­گویم. بلکه امر را بدین صورت می­بینم. شاید البته این اتفاق اسبابی هم داشته باشد. دروس خارجی که ایشان هنگام بازگشت به ایران آغاز کردند به زبان عربی بود. و همین وضعیت تا زمان پذیرش مسئولیت قوه­ی قضائیه ادامه داشت. و طبیعی بود که دروس ایشان به خاطر مانع زبانی آنطور که باید مورد توجه قرار نگیرد. اما پس از آنکه ایشان از قوه قضائیة بازگشتند و دروس خارجشان را با زبان فارسی آغاز کردند دیدیم که چگونه درس ایشان به یکی از دروس بزرگ حوزه علمیه­ی قم تبدیل شد.

به این اضافه کنید که مدرسه­ی شهید صدر، خیلی در حوزه­ی علمیه­ی قم معروف نیست و اخیرا به طور جدی مورد توجه واقع شده است. یکی از اهداف آیت الله هاشمی شاهرودی هم این بود که تمامی گرایش­های حوزه­ی علمیه را با مدرسه­ی فقهی و اصولی شهید صدر آشنا کند و به نظر بنده، ایشان از همان اوایل پذیرش ریاست قوه­ی قضائیه این اهتمام را داشت. با توجه به این­که مدرسه­ی شهید صدر منظومه و اصطلاحات و تقسیم­بندی خاص خود را برای مباحث اصولی دارد، گاهی فهم آن برای کسی که با آن مأنوس نیست و در فضای دیگری فکر می­کند، سخت است. شاید به همین دلیل بود که اندکی زمان برد تا اسم آیت الله هاشمی شاهرودی در فضای حوزوی شهر قم مطرح گردد. اما وارد شدن ایشان به قوه­ی قضائیه و بازگشایی دروسشان در شهر تهران و قم آن هم به زبان فارسی، راه را بر معروفیت ایشان در فضاهای علمی هموار کرد.

درباره سبک کاری ایشان در مجموعه دائرة المعارف نکاتی بیان کنید. چقدر وقت می­گذاشتند؟ اخلاق کاری ایشان چگونه بود؟ چه نکته­هایی برایشان سرلوحه کار بود؟

حبّ الله:در اوایل کار آیت الله هاشمی شاهرودی وقت بسیاری را صرف دائرة المعارف می­کردند، چون بالاخرة مرحله­ی تأسیس مرحله­ی سختی است. چون اولین تجربه بود و تا آن زمان چیزی مانند آن نداشتیم. ایشان همیشه می­گفتند که باید از کسانی در این زمینه از ما تجربه­ی بیشتری دارند و جلوتر هستند استفاده کنیم مانند برخی از دائرة المعارف­ها نزد اهل سنت. همچنین ایشان به آن حوزه­ی قانونی و حقوقی هم اهتمام ویژه داشتند و کم کم امور به شکل منظمی درآمد تا ایشان فقط مقالات و مباحثی که محققین و پژوهشگران می­نوشتند را می­دید و برخی سوالات و ملاحظات و انتقادات و مطالبی اضافه می­کردند.

چیزی که برای من جالب است این است که وقتی ما مجموعه­ای از مقالات فقهی را به ایشان می­دادیم، آنها را می­گرفتند و مملو از مطالب و افکار همراه با ملاحظات متعدد باز می­گرداندند و مهمتر این­که ایشان افکار بسیاری را اضافه می­کردند و گاهی یک تحلیل فقهی را در چندین صفحه توضیح­ داده و آن را به صفحات موسوعة اضافه می­کردند. معتقدم اگر اندکی به آرشیو دائرة المعارف دسترسی پیدا کنید حقیقتا با حیرت خواهید کرد. حجم حضور علمی ایشان در تنظیم مقالات، اضافه کردن به آنها، تغییرات وسیع، تحلیل نقشه­ی بحث و تقدیم و تأخیر عنوان­ها مخصوصا در اوایل کار، فوق­العاده بود. ایشان کسی نبودند که صرفا از دور یک اشرافی داشته باشند و یا آن جایگاه را تشریفاتی بدانند، بلکه در میدان عمل پیگیری داشتند و تقریبا صفحه به صفحه­ی تحقیق­ها را مطالعه می­کردند و سهم پررنگی در تدوین این دائرة المعارف داشتند که از خدا می­خواهیم به برکت اعمال صالح ایشان خیر جزاء المحسنین را به ایشان عطا کند.

مطلب دیگری که بنده ملاحظه کردم این بود که ایشان در بحث علمی تعارف نداشتند. زمانی که می­خواستند مقاله­ای علمی را در موسوعه یا غیر آن نقد کنند، به هیچ وجه با کسی تعارف نمی­کردند. بلکه صریح و واضح و محکم بودند. حتی از بعضی از اصطلاحات و عناوین کوچک فقهی که فقها درباره آن سخن زیادی نداشتند نمی­گذشتند و به خاطر تعارف ملاحظه­ و انتقاد خود را کنار نمی­نهادند تا جایی که بعضی از برادران فاضل، ایشان را در مقام نقد علمی بسیار جدی و محکم، شناخته بودند. و این نشان میزان جدیت ایشان را در انتشار یک دائرة المعارف فقهی حقیقی که در محافل اجتهادی و قانونی ارزشمند است، نشان می­دهد. نه صرفا انتشار یک دائرة المعارف شکلی که هدف از آن فقط و فقط زیاد کردن تعداد جلدها و توجه به جنبه­ی رسانه­ای باشد.

آقای شاهرودی به توصیه شهید صدر برای کمک به انقلاب اسلامی به ایران آمدند. نظر شهید صدر درباره حکومت اسلامی چه بود؟ ایشان جزء کسانی بودند که کرسی تدریس قم را رها کردند و بنابر نیاز انقلاب اسلامی، مسئولیت قوه قضائیه را قبول کردند، نوع نگاه ایشان به مسئولیت نسبت به حکومت اسلامی و ضرورت مسئولیت­پذیری چه بوده است؟

حبّ الله:بدیهی است که آیت الله هاشمی شاهرودی (رحمه الله) نظام اسلامی و پروژه­ی حرکت اسلامی و دولت اسلامی را از مهمترین اولویت­هایی که حفظ و دفاع از آن واجب است، می­دانستند. و معتقد بودند که برای رشد و بالندگی هرچه بهتر، مرجعیت دینی و موسسه­ی فقهی باید با این نظام در زمینه­های گوناگون همکاری تام داشته باشد. همانطور که گفتم، هرکس که مباحث گوناگون و سخنرانی­های متفرقه­ی ایشان را مطالعه کند درمی­یابد که فقه نزد ایشان برای تشکیل یک منظومه­ی سیاسی و اجتماعی شناخته می­شود. به همین دلیل ایشان در قضیه­ی اعلمیت و مفهوم و حقیقت و عناصری که در آن دخیل هستند، رویکرد خاص خودشان را داشتند. اگر در صدد تحلیل این مفهوم برآییم، واضح است که نزد ایشان اعلمیت ارتباط وثیقی با آگاهی سیاسی و اجتماعی و اداره اسلامی جامعه دارد. همین مطلب درباره نگاه ایشان نسبت به اینکه چه کسی باید متولی جمع­آوری اموال شرعی باشد نیز صادق است و این مطلبی است که انعکاس آن را در کتابهای گوناگون فقهی ایشان هم می­بینیم.

تجربه­ی آیت الله هاشمی شاهرودی تأکید می­کند که ایشان علی­رغم اعتقادشان به استقلال حوزه­ی علمیه و استقلال مرجعیت، معتقد بودند که حوزه­ی علمیه نباید نسبت به نظام اسلامی و اقتضائات و نیازهای آن اهمال ورزد و بی­اعتنایی کند. چه برسد که بخواهد با آن به دشمنی برخیزد. فقها باید به مشکلات حقوقی­ای که در حال حاضر در فقه دولت­ اسلامی وجود دارد بپردازند و از این امر روی نگردانند. این آن چیزی بود که در کتاب­های ایشان و دیدار­های خصوصی با ایشان به شکل واضح لمس کردم. رویکرد و عقیده­ی راسخ ایشان این­گونه بود و عمل ایشان هم با این رویکرد سازگاری داشت.

شاید بتوانم بگویم که ایشان (رحمه الله) در این زمینه، نسخه­ای از استادشان شهید صدر و متأثر از ایشان بودند. ایشان از جهتی در مقام فکر و اندیشه و نظریه­پردازی با حرکت دولت اسلامی در تماس و همکاری بود و در عین حال از سوی دیگر، به صورت عملی و میدانی هم قبل انقلاب و هم بعد انقلاب با این حرکت همراه شد.