سوال[1]: مفسرین قرآن، برای اثبات اعجاز غیبی قرآن کریم، به موارد زیادی استدلال کرده اند، از جمله اینکه خداوند متعال در سوره مسد خبر می دهد که أبولهب کافر از دنیا می رود،از جهتی، این استدلال ثابت نمی شود مگر این که یقین داشته باشیم این آیه در زمان حیات أبولهب نازل شده است، آیا این مطلب ثابت است؟

پاسخ: از دو جهت این موضوع را می توان مورد بررسی قرارداد. 1. سیاق داخلی سوره 2. سیاق شواهد پیرامونی.

1ـ سیاق داخلی سوره شریفه: در خود این سوره، نشانه ی قطعی که نشان دهد این سوره در زمان حیات أبولهب یا بعد از مرگ او نازل شده باشد، وجود ندارد، جز در یک صورت و آن این که فرض کنیم ـ این فرض جای بحث دارد ـ که انسان بعد از مرگ وارد بهشت برزخی یا جهنم برزخی می شود. در این صورت، أبولهب اگر هنگام نزول این سوره مرده باشد. تعبیر مناسب تر این بود که گفته می شود: هو يصلى ناراً ذات لهب. همانطور که خداوند متعال در مورد آل فرعون می فرماید: ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آَلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ﴾ (غافر: 46)، نه این که گفته شود: (سيصلى) که اشاره به آینده دارد. مگر این گه گفته شود آیه کریمه از آتش خاصی که آتش آخرت است سخن می گوید نه برزخ.

تعبير﴿فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ﴾ نیز منافاتی با این کلام ندارد. توضیح آن که، ممکن است کسی بگوید این تعبیر نشان از آن دارد که حبل (طناب) همین حالا بر گردن او وجود دارد، پس همین حالا در آتش است و این دلیل مرگ زن أبولهب هنگام نزول سوره است نه هنگام حیات او. چرا که می توان از این مطلب این گونه پاسخ داد که جمله ﴿وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ * فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ﴾، یا معطوف بر (سیصلی) است در نتیجه معنای عبارت این است که أبولهب و همسرش به آتشی شعله کش وارد خواهند شد، بنابراین نمی توان آیه را این چنین تفسیر کرد که همسر أبولهب هنگام نزول سوره، زنده نبوده است. احتمال دوم آن است که (امرأته) مبتدا باشد و (فی جیدها حبل من مسد) خبر آن باشد و تعبیر (حمالة الحطب) حال منصوب به جهت بیان مذمت باشد. در نتیجه جمله اسمیه است (وامرأة أبي لهب ـ تلك المرأة حمّالة الحطب ـ في جيدها حبل من مسد)  جمله اسمیه هم دلالت بر زمان ندارد که بگوییم این جمله نشان از تحقق مضمون آن، در همان زمان نزول سوره دارد. مثل این جمله خداوند متعال ﴿كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ﴾، که دلالت بر زمانی بودن این فناء و این که همین حالا اتفاق افتاده است نمی کند تا از این طریق بتوان نظریه وحدت وجود و موجود که برخی از متصوفه و عرفاء مطرح کرده اند را ثابت کند. چرا که جمله اسمیه دلالت بر زمان ندارد. جمله اسمیه امری را ثابت می کند ولی زمان آن را معین نمی کند مگر اینکه شاهدی اضافی یا قرینه ای وجود داشته باشد، بنابراین در این سوره، شاهد قطعی بر نزول آن بعد از مرگ أبولهب و همسرش یا عکس آن وجود ندارد.

 2ـ اسباب نزول سوره و شواهد پیرامونی خارج از سیاق قرآنی، در بعضی از نقل ها آمده است که این سوره بعد از مسخره کردن پیامبر اکرم (ص) توسط أبولهب در مجلسی که پیامبر خاندان نزدیک خود را جمع کرده تا آن ها را به اسلام دعوت کند، نازل شده است. (روضة الواعظين: 52 ـ 53، مناقب الإمام أمير المؤمنين 1: 380، مناقب آل أبي طالب 1: 43، مسند أحمد 1: 281؛ صحيح البخاري 2: 108؛ صحيح مسلم 1: 134، و منابع بسیار دیگر). از ابن عباس نقل شده که همسر أبولهب بعد از نزول این سوره به سراغ پیامبر می آید که نشان از حیات وی هنگام نزول سوره دارد. (مناقب الإمام أمير المؤمنين 1: 108 ـ 109؛ الخرائج والجرائح 2: 775، و مصادر بسیار دیگر).

علمای علوم قرآن، می گویند سوره ی مسد در مکه مکرمه نازل شده با این که أبولهب چند روز بعد از واقعه بدر می میرد حداقل این است که می دانیم مرگ او بعد از هجرت پیامبر به مدینه منوره قطعی بوده است.

اما اگر مقصود از این شواهد پیرامونی استدلال به خبر واحد ـ حتی از لحاظ سندی معتبرـ  باشد می توان حدیثی این جا یا آن جا پیدا کرد. اما صحیح ـ مخصوصا در مثل این موضوعات ـ مرجعیت حدیث معلوم الصدور است و با توجه به این شواهد اطمینان به نزول این سوره قبل از وفات ابی لهب و همسرش بسیار دشوار به نظر می رسد. صرف شهرت مکی بودن این سوره در بین مفسرین نیز به معنای صحت این مطلب نیست، ممکن است دلیل مفسرین همان نقل هایی باشد که دلالت دارد سوره مسد در مکه و در زمان حیات أبولهب نازل شده است. همچنان که صرف عدم ذکر روایتی در مصادر حدیث و تفسیر در مورد نزول این سوره در مدینه منوره بعد از وفات أبو لهب و رسیدن خبر مرگ او به مسلمانان در مدینه، به معنای عدم نزول این سوره در مدینه نیست، زیرا خیلی از اتفاقات صدر اسلام به دست ما نرسیده است و شاید إبن عباس و افراد دیگری که این سوره را مکی دانسته اند، با توجه به قرائنی این نکته را اجتهاد کرده باشند که اجتهاد آنها می تواند برای دیگران قانع کننده نباشد.

لحن این سوره نیز هر چند که با دوران مکه تناسب دارد اما از طرفی دیگر با مدنی بودن سوره نیز قابل تصور است، به دلیل اینکه موضوع سوره پیرامون دو شخصیتی است که به تجربه مسلمانان در مکه مکرمه باز می گردد، بنابراین حتی اگر سوره مدنی باشد طبیعی است که پرداختن به این موضوع متناسب با وقائع مکه باشد.

نتیجه آن که تحصیل یقین به این که این سوره مکی است و اینکه در زمان حیات أبولهب و همسرش نازل شده باشد دشوار است. اگر کسی با شواهد ذکر شده قانع شده و اطمینان به مکی بودن سوره پیدا کند، بحثی نیست، در غیر این صورت، اینکه سوره مسد را از جمله مصادیق اعجاز غیبی قرآن کریم حساب کنیم بسیار دشوار است. البته در نظر گرفتن مجموع شواهد داخلی و خارجی این سوره، این گمان قوی را در انسان ایجاد می کند که این سوره در زمان حیات ابو لهب و همسرش نازل شده است.

حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 1: 158 ـ 159. سوال 55.