تالیف: حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: عبدالله سماهیجی می­گوید: علمای اصولی، اعتقادات اساسی را از قرآن و خبرهای واحد نمی‌گیرند. من می­توانم بفهمم که چرا اعتقادات ما نمی­تواند بر اساس خبرهای واحد باشند ولی واقعا چگونه ممکن است که مستند اعتقادات اساسی ما آیات قرآن هم نباشند! آیا می­توانید توضیح دهید که سماهیجی در این متن دقیقا چه چیزی را می­خواهد بگوید؟

پاسخ: از آنجا که متن اصلی جناب سماهیجی در اختیارم نیست تا بتوانم بافت جملات آن را بررسی کنم به به متنی که حضرت­عالی آورده­اید اکتفا می­کنم. من این متن را در راستای درگیری اصولی-اخباری می­بینم. سماهیجی یکی از شاخص­ترین افراد جریان اخباری­گری شیعه است، و آنطور که یادم می­آید در قرن دوازدهم هجری قمری درگذشته است. از دیدگاه بسیاری از اصولیان گزاره­های اعتقادی نباید ظنی باشند، بلکه در این گزاره­ها بایستی به یقین برسیم، بنابراین امکان ندارد اعتقاداتمان را بر بنیادهایی از جنس ظن استوار کنیم.

با تحلیل خبر واحد می­یابیم که از جهت صدور و صحت، یقینی نیست و تنها پای ظن انسان در میان است، و خبر واحد ظنی هم نمی­تواند مبنای امور اعتقادی باشد و تنها می­توانیم در امور فقهی و امثال آن به این نوع از روایات و اخبار اکتفا کنیم.

اما درباره قرآن، به نظر من، متن فوق می­خواهد به این اندیشه­ اصولی اشاره کند که معتقد است دلالت بیشتر آیات قرآن از ظن و گمان فراتر نمی­روند هرچند از جهت صدور و انتساب به خداوند قطعی هستند. وقتی دلالت متون قرآن، ظنی باشند به این معنی است که در نهایت چیزی جز ظن، دست ما را نمی­گیرد و به واسطه آن­ها به یقین نخواهیم رسید. و همانطور که گفتیم در امور اعتقادی ظن و گمان، برای ما سودی نخواهد داشت.

بنابراین آن عالم اصولی که به این گزاره مذکور معتقد است، منظورش این است که متون قابل اعتماد برای استنباط آموزه­های عقیدتی، یا آیاتی هستند که دلالت قطعی دارند یا روایاتی هستند که هم دلالت قطعی دارند و هم قطعا از معصوم صادر شده­اند.

اگر بخواهیم روی اصطلاح «اعتقادات اساسی» تأکید بیشتری داشته باشیم، این متن سماهیجی را می­توان به گونه ای دیگر نیز تفسیر نمود. طبق نظر بعضی از اصولیان شیعه، می­توان در مسائل اعتقادی، اعتقادات اساسی را از جزئیاتِ مسائل اعتقادی تفکیک کرد. برای مثال اصل نبوت از اعتقادات اساسی مسلمین به شمار می­رود ولی عصمت پیامبر از خطا در امور دنیوی و نه در امور دینی، یکی از مسائل حاشیه­ای عقیدتی است یا اینکه امامت امیرالمؤمنین نزد شیعه اعتقادی اساسی است اما علم غیب ایشان از جزئیات این مساله اعتقادی محسوب می شود.

پس برخی از اصولیان، اعتقادات اساسی را از سایر اعتقادات جدا می­کنند و در این دسته از اعتقادات به دنبال یقین هستند. اما در فروعات و جزئیات اعتقادی مشکلی با اعتقادات ظنی ندارند، به همین دلیل سماهیجی می­گوید اصولیان در مسائل اعتقادی، قرآن را قبول ندارند – منظورش ظهورات قرآنی است- که در این صورت، ادعای سماهیجی ناظر به مسائل فرعی اعتقادی نخواهد بود.

این احتمال هم وجود دارد که منظور جناب سماهیجی از اعتقادات اساسی، اعتقاداتی باشد که ما باید قبل از پذیرفتن کتاب و سنت، آنه را پذیرفته باشیم، مانند باور به وجود خداوند و پیامبری حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم که در این صورت کتاب و سنت هیچ ارزش معرفتی در اثبات مبانی خود ندارند، و اینجا دیگر هیچ تفاوتی بین صدور قطعی و یا ظنی ادله و یا دلالت قطعی و یا ظنی آنها نخواهد بود.

[1] . اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع، ج 3 ص19