حيدر حبّ الله

ترجمه: محمّد رضا ملايی

سوال[1]: به نظر شما بهترین تفسیر برای قرآن کریم چیست؟

جواب:

من از کسانی نیستم که چنین نگاهی به میراث اسلامی دارند زیرا اعتقادی به وجود تفسیری که از بقیه بهتر باشد ندارم. هر تفسیر، خصوصیات و ویژگی هایی دارد که آن را نسبت به بقیه‌ی تفاسیر، متمایز می‌کند. البته تفاسیری هستند که می‌توان گفت یک سر و گردن بالاتر از بقیه‌ی تفاسیر بوده و تا حد زیادی، از ارزش علمیِ والایی در بین تفاسیر اسلامی برخوردار هستند. شما هم می‌دانید که بسیاری از تفاسیر اسلامی، فقط به نقل و نسخه برداری از دیگر تفاسیر و خلاصه کردن و بیان تفاسیر دیگر به شکل متفاوت می‌پردازند. هر کسی که با فرآیند تاریخی تفسیر آشنا باشد به این مطلب اذعان می‌کند. در عین حال، از میان تفاسیر شاخص که به نظر من امروزه می‌توانند مفید باشند و هنوز هم ارزش علمی قابل توجهی دارند به عنوان مثال می‌توان به تفاسیر زیر اشاره کرد:

1. تفسیر «مجمع البیان» تالیف شیخ طبرسی. البته ارزش واقعی این تفسیر، برگرفته از تفسیر تبیان شیخ طوسی است.
2. «التفسیر الکبیر» تالیف فخر رازی. این تفسیر از مهمترین و وسیع ترین تفاسیر مسلمین تا کنون محسوب می‌شود.
3. تفسیر «المیزان» تالیف علامه طباطبایی
4. تفسیر «جامع البیان» تالیف امام طبری
5. تفسیر «الکشاف» تالیف جار الله زمخشری
6. تفسیر «التحریر و التنویر» تالیف ابن عاشور
7. تفسیر «المنار» تالیف شیخ محمد عبده و محمد رشید رضا
8. تفسیر «الجامع لاحکام القرآن» تالیف قرطبی
9. و دیگر تفاسیر

البته تفسیرهایی هم – غیر از موارد فوق – وجود دارند که نماینده‌ی مدارس و مکاتب تفسیری هستند مانند:

1. مکتب تفسیری روایی: تفسیر نور الثقلین و تفسیر الصافی و تفسیر الدر المنثور
2. مکتب تفسیر ساختاری: مانند تفسیری که دکتر بستانی نگاشته است
3. مکتب تفسیر اجتماعی مانند تفسیر «فی ظلال القرآن» تالیف سید قطب و نیز تفسیر «من وحی القرآن» تالیف علامه فضل الله و تفسیر سید محمود طالقانی و تفسیر «الکاشف» تالیف شیخ مغنیه
4. مکتب تفسیر عرفانی مانند تفاسیر السلّمی و ابن عربی و سید حیدر آملی و لطائف الاشارات قشیری
5. مکتب تفسیر توضیحی مانند تفسیر «البحر المحیط» تالیف اندلسی و … .
6. مکتب تفسیر فقهی که بر روی آیات فقهی قرآن متمرکز می‌شوند مانند «احکام القرآن» تالیف جصّاص و نیز «احکام القرآن» تالیف ابن العربی و نیز کتاب «فقه القرآن» راوندی و «زبدة البیان» اردبیلی
7. مکتب تفسیر موضوعی مانند تلاش‌های تفسیری آیات عظام شیخ جعفر سبحانی و مکارم شیرازی و جوادی آملی.

همچنین در کنار اینها، کتاب هایی که به إعراب قرآن می‌پردازند نیز قابل ذکر است مانند کتاب الزجاج و النحاس و محی الدین درویش.

کتاب هایی هم وجود دارند که در واقع معجم لغوی قرآن محسوب می‌شوند مانند مفردات راغب اصفهانی و کتاب «التحقیق» نگاشته‌ی آقای مصطفوی.

کتاب‌هایی هم هستند که مختص‌به علوم قرآنی می‌باشند مانند «البرهان» تالیف زرکشی و«الاتقان» تالیف سیوطی و «البیان» تالیف آیت الله خویی و «التمهید» آیت الله معرفت.

[1] حب الله, اضاءات في الفكر والدين والاجتماع، ج 5 سوال 712.