ترجمه: محمّد رضا ملايی

سوال[1]: می خواهم در مورد روایت «ای جابر! اولین چیزی که خلق شد نور پیامبرت بود …» سوال کنم. آیا برای این حدیث در نزد ما شیعیان، اصل و منبعی وجود دارد؟ در نزد اهل سنت چطور؟

جواب: به نظر می‌رسد مصدر و منبعِ اصلی برای این حدیث در نزد امامیه، کتاب ریاض الجنان، تالیف فضل الله بن محمد الفارسی باشد. علامه مجلسی این حدیث را از این شخص نقل می‌کند و بعد از علامه مجلسی هم مشهور می‌شود. علامه آغا بزرگ طهرانی در کتاب الذریعة می‌گوید کتاب ریاض الجنان، کتابی است مشتمل بر اخبار و روایات غریب در مناقب اهل بیت علیهم‌السلام؛ این کتاب تا کنون چاپ نشده است و آنگونه که خود علامه مجلسی در مقدمات بحار الانوار می‌گوید این کتاب، از مصادر بحار الانوار است.[2]

اما مولف این کتاب – ریاض الجنان – معاصر شیخ طوسی بوده و از شاگردان ابوعبدالله جعفر بن محمد بن احمد الدرویستی است که تا قبل از سال 360 ه ق زنده بود. سید محسن الامین العاملی درباره‌ی مولف این کتاب می‌نویسد: «او فقیه بود و از ابوعبدالله جعفر بن محمد بن احمد بن عباس بن محمد العبسی الدرویستی، حدیث نقل می‌کرد. وی کتابی به نام ریاض الجنان فی الاخبار دارد و علامه مجلسی از این کتاب در بحار الانوار یاد می‌کند و آن را ریاض الاخبار می‌خواند و درباره‌ی آن می‌گوید: کتابی است مشتمل بر اخباری غریب در مناقب اهل بیت علیهم‌السلام و ما آن مقدار از این کتاب را که با روایات کتب اربعه موافق بود در بحار الانوار آوردیم. مولف کتاب ریاض العلماء معتقد است از برخی سندهای این کتاب، مشخص می‌شود که مولف این کتاب، شاگرد ابوعبدالله جعفر بن محمد بن احمد الدرویستی است».[3]

اما در نزد اهل سنت، این حدیث از کتاب «المصنف» تالیف عبدالرزاق الصنعانی نقل شده است آنهم با سندی که به جابر بن عبدالله الانصاری می‌رسد. قندوزی نیز این حدیث را در ینابیع المودة از ابی الصلاح الحلبی – مولف کتاب أبکار الافکار – نقل می‌کند.

علامه‌ی معاصر، حسن بن علی السقاف، کتابی نگاشته با عنوان «ارشاد العاصر الی وضع حدیث اول ما خلق الله نور نبیک یا جابر». وی در کتابِ «صحیح شرح العقیدة الطحاویة» می‌نوسید:«همچنین حدیث “اول ما خلق الله نور نبیک یا جابر” کذب بوده و مجعول است و سندی به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله ندارد و در هیچ یک از کتابهای اهل سنت که روایات را با سند نقل می‌کنند نیست. اینکه برخی از مردم ادعا می‌کنند که «این حدیث، در قسمت مفقود شده از کتاب «مصنف عبدالرزاق» سند دارد» فقط یک تعصب است که از نظر معیارهای علمی، ارزشی ندارد. نسبت به آن، آگاه باشید».[4]

من به متن حدیث در «مصنف عبدالرزاق» دست نیافتم و به نظر می‌رسد مصدر و منبع اصلی که این حدیث را از عبدالرزاق الصنعانی برای ما نقل می‌کند شخصی است به نام العجلونی (متوفای 1162 ه ق) در کتاب «کشف الخفاء» آنجا که می‌نویسد: «اول ما خلق الله نور نبیک یا جابر … تا انتهای حدیث. این روایت را عبدالرزاق با سندی که به جابر بن عبدالله می‌رسد به این صورت نقل می‌کند: گفتم‌ای رسول خدا پدر و مادرم فدایت، به من خبر بده اولین چیزی که خداوند قبل از همه‌ی اشیاء خلق کرد چیست؟ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:‌ای جابر خداوند متعال قبل از همه‌ی اشیاء نور پیامبرت را از نور خودش خلق کرد و آن نور را به گونه‌ای قرار داد که با قدرت هر طور که خدا می‌خواست پخش و منتشر شود؛ و در آن هنگام، نه لوح بود و نه قلم، نه بهشت بود و نه آتش، نه ملک بود و نه آسمان و نه زمین و نه خورشید و نه ماه و …»[5]

بنابراین مصدر و منبعی برای این حدیث پیدا نمی‌شود و مشخص نیست عبدالرزاق الصنعانی – بر فرض اینکه در کتابش آورده باشد – از کجا بر این حدیث دست یافته است و همچنین مشخص نیست فضل الله الفارسی از کجا این حدیث را نقل کرده است البته اگر ثابت شود این حدیث را در کتابش آورده و نیز اگر وثاقت الفارسی ثابت شود زیرا من برای فضل الله الفارسی در مصادر قدیمی رجال، شرح حالی نیافتم؛ با این اوصاف، سند این حدیث ضعیف است علاوه بر اینکه در کتابهای حدیثی و تاریخی ما مانند کتب اربعه و کتب شیخ صدوق و شیخ طوسی و سید مرتضی نیامده و نیز در کتابهای نُه گانه‌ی حدیثی اهل سنت نیز اثری از این حدیث یافت نمی‌شود.

البته روایات دیگری به این مضمون وجود دارد که خوب است قبل از عجله در رد مضمون این حدیث، آنها نیز ارزیابی شود ولی خود این حدیث، در منبع و مصدری که بتوان بر آن اعتماد کرد وجود ندارد.

_________________________

[1] . اضاءات ج 1 سوال 80

[2] آقابزرگ طهرانی, الذریعة الی تصانیف الشیعة, ج 11 ص 321 و 322.

[3] الامین, اعیان الشیعة, ج 8 ص 408.

[4] سقاف, صحیح شرح العقیدة الطحاویة, ج 432 هامش: 219.

[5] العجلونی الجراحی, كشف الخفاء ومزيل الإلباس عما اشتهر من الأحاديث على ألسنة الناس, ج 1 ص 265.