حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: آیا مخطوطه إبن حماد نزد علما از کتب معتبر به شمار می رود؟ این نسخه را کجا می توان یافت؟

پاسخ: کتاب (کتاب الفتن) اثر حافظ نعیم بن حماد خزاعی مروزی (227 یا 228 یا 229 هـ ) معروف به فارض یا فراض، به عنوان قدیمی ترین کتاب و مصدر اسلامی در حوزه ملاحم و فتن یا علامات آخر الزمان و مانند آن به شمار می رود. این کتاب در سال 1993 م توسط انتشارات دار الفکر با تصحیح، تحقیق و مقدمه تاریخ دان دکتر سهیل زکار چاپ می شود.

ابن حماد نزد شیعه شخصیتی مهمل است و از دیر باز در کتب رجالی و … شرح حالی از این فرد دیده نمی شود. لذا در دایرة المعارف های بزرگ شیعه، نامی از او دیده نمی شود. شیخ علی نمازی شاهرودی ( 1405 هـ ) در کتاب (مستدرکات علم رجال الحدیث 8: 85) در کتاب خود از او یاد کرده و تصریح می کند که علمای شیعه در مورد او مطلبی نگفته اند. همچنان که آقای خوئی نیز در دایرة المعارف رجالی خود، از او نامی نبرده است. این مطلب شاهد این است که روایتی از او در کتب اربعه یافت نشده و از سوی علمای رجال متقدم شیعه نیز ترجمه ای برای او نیامده است، بنابراین وی نزد علمای امامیه شخصیتی کاملاً مهمل و ناشناخته است.

البته علامه امینی در دایرة المعارف خود (الغدیر 5: 269، 276) نام وی را در قسمت وضّاعین ( کسانی که روایات را جعل می کنند) آورده و عباراتی از علمای اهل سنت ( نه شیعه) در طعن او نقل می کند، بلکه در یکی از مواضع می گوید: «إنّ نعيم بن حماد بمفرده يكفي في المصيبة، ويستغنى به عن عرفان بقيّة رجاله، وقد مرّ في سلسلة الكذابين أنه كان يضع الحديث في تقوية السنّة» (الغدير 5: 353).

اما نزد علمای اهل سنت، آنچه معروف است وثاقت و تصدیق اوست، اگرچه در این میان، برخی نیز همچون امام نسائی او را تضعیف کرده اند و برخی به جهت کثیر الوهم بودن در حدیث و اشتباه کردن به او خرده گرفته اند. ذهبی وضعیت او را مورد اختلاف توصیف می کند.

تقطیع احادیث نبوی که روایت کرده امری معروف است تا آن جا که محدثون و علمای جرح و تعدیل او را از این جهت مورد انتقاد قرار داده اند. همچنان که وی متهم شده که احادیث نبوی در هجمه اهل رأی و مذهب ابی حنیفه جعل کرده است چون وی به شدت با اهل رأی دشمنی و مخاصمه داشته است. (پیرامون مصادر رجال اهل تسنن ر.ک مثل: ابن عدي، الكامل 7: 16 ـ 19؛ المزّي، تهذيب الكمال 29: 476 و… ؛ الذهبي، الكاشف 2: 324).

اما پیرامون خود کتاب، معروف آن است که دو نسخه خطی برای این کتاب وجود دارد که عبارت اند از: نسخه خطی موزه بریتانیا که به سال 706 هـ باز می گردد و نسخه خطی استانبول که به سال 687 هـ باز می گردد. اما مخطوطه دوم ـ با وجود تقدم زمانی نسبت به نسخه اول ـ اسانید آن حذف شده است. گفته می شود که نسخه خطی دیگری از این کتاب در دمشق وجود داشته و نسخه چهارمی درحیدر آباد وجود دارد.

از سوی علمای بزرگ امامیه هیچ تصریحی نسبت به توثیق این کتاب یافت نشد. نسخه ی این کتاب نیز حداقل چهار و نیم قرن از زمان مولّف فاصله دارد. البته شیخ نمازی در همان مصدری که اشاره شد، معتقد است که نقل های متعدد سید بن طاووس از کتاب الفتن ابن حماد، نشان از آن دارد که این کتاب مورد اعتماد وی بوده است. واللّه العالم.

بنابراین، نصوصی که در ملاحم ابن حماد مروزی آمده است، اگر مصدر دیگری برای آن بیابیم که آن را تأیید کند، می توان آن را تقویت کرد و قواعد بحث حدیثی و تاریخی را نسبت به آن پیاده ساخت، اما اگر حدیثی از متفردات این کتاب باشد، در این صورت امکان اکتفاء به آن، قبل از بررسی آن روایت دشوار است.

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع 1: 158 ـ 159. سوال 55.