تالیف: حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: وقتی می­دانیم حواسمان مصون از اشتباه نیستند، چطور می­توانیم در اثبات وجود خداوند به آن­ها اعتماد کنیم؟ وقتی قاشقی را درون یک لیوان آب قرار می­دهیم چیزی را می­بینیم که واقعیت ندارد[2]و در این صورت دیگر نمی­توانیم به هیچ وجه به حواسمان اعتماد کنیم؛ زیرا کاملا محتمل است آن تصویری که در ذهن ما نقش بسته حقیقت نداشته باشد، حال چگونه با این مشکل کنار بیاییم؟

پاسخ: احتمالا اشباهی جزئی، ذهن ما را به سمت این پرسش کشانده است و آن هم اینکه:

نخست: ما مسلمان باور داریم که نمی­توانیم – حداقل در دنیا- خداوند را به واسطه حواسمان درک کنیم و بنابراین دنبال آن نیستیم که وجود خداوند را با این حواس اثبات کنیم. اثبات کردن چیزی از طریق حواس به این معنی است که ما آن چیز را یا می­بینیم یا می­شنویم یا لمس می­کنیم یا… در حالی که مسلمانان معتقد نیستند که بتوان خداوند را اینگونه مشاهده و در نتیجه اثبات کرد. حتی اگر به کتب فلسفی و کلامی مسلمانان مراجعه کنید هیچ دلیلی نمی­یابید که برای اثبات خداوند به حواس انسانی -به معنای دقیق کلمه- تکیه کرده باشند. برهانها و ادله ی این فیلسوفان و متکلمان، مبتنی بر عقل، وجدان و روح است. برهان­ امکان و وجوب، برهانِ صدیقین صدرایی، برهان حدوث، برهان حرکت ارسطویی، برهانِ توجیه و طلب هدایت و … از جمله برهانهایی هستند که اندیشمندان برای اثبات وجود خداوند، آن­ها را به کار گرفته­اند. حتی برخی از پژوهشگران مدعی هستند که در این زمینه بیست برهان را در آثار مسلمانان یافته­اند. به هر حال کبرای قیاس منطقی در هیچ یک از این برهانها حسی نیست، بلکه کلی است و کلی اساسا محسوس نیست، چرا که طبق دیدگاه آنان، حواس ما فقط جزئیات را درک می­کند.

دوم: با توجه به نکته پیشین شاید منظور شما برهانهایی باشند که مانند برهان نظم برخی از مقدمات آنها حسی است. با این توضیح که از طریق حواسمان به توازن و نظم موجود در عالم پی­می­بریم و به مقدمه­ای منطقی دست می­یابیم که در کنار مقدمات غیر حسی دیگر بتواند برهانی فلسفی یا کلامی را برای اثبات خدا صورت­بندی کند.

با توجه به این مطلب، می­توان از ارزش مقدمه­ای که از عملکرد حواسمان به دست آورده­ایم سوال کرد. و این یعنی فیلسوف الهی پیش از اینکه چنین مقدمه­ای را به ما ارائه دهد بایستی ارزش شناخت حسی را برای ما اثبات کند، و به نظر می­رسد که چنین پرسشی کاملا بجا و منطقی است، به همین دلیل در بحث شناختِ ( معرفت­شناسی) مطالعات فلسفی، ارزش شناخت عقلی و حسی را مورد بررسی قرار می­دهند و البته اکثریت به این نتیجه رسیده­اند که می­توانیم بر شناخت حاصل از فرایند­های حسی، اعتماد کنیم.

ولی طبق دیدگاه غالب فیلسوفان مسلمان اگر قرار است نتیجه ادراکات حسی به قضیه­ای کلی و عام، تبدیل شود – که علوم طبیعی همین فرایند را طی می­کنند – بایستی دست یاری به سمت عقل دراز کنیم تا با فراهم­آوری مجموعه­ای از قواعدی که در کنار گزاره­های حسی قرار می­گیرند، بتوانیم به نتایجی برسیم که هم علمی باشند و هم کلی. یکی از قواعد عقلی­ای که فیلسوفان مسلمان به ما یادآوری می­کنند قاعده علیت یا سببیت است. طبق دیدگاه آنان با توجه به اینکه ابزار ما برای شناخت طبیعت، تجربه یا مشاهده است، امکان ندارد که بدون پذیرش این قاعده به قوانین کلی علمی دست­یابیم. بنابراین هر فیلسوفی که نتایج به دست­آمده از حس را ارزشمند نداند، نمی­تواند با برهانهای مبتنی بر آن­ها، وجود خداوند را اثبات کند.

ولی در اینجا لازم است به نکته­ای توجه کنیم و آن هم اینکه برهانهای اثبات خداوند را می­توانیم به دو دسته تقسیم کنیم:

الف) برهانهایی که برخی از مقدمات آنها متکی بر داده­های حسی است مانند برهان نظم، برهان توجیه و استهدا یا برهان حرکت ارسطویی.

ب) برهانهایی که در آن­ها از داده­های حسی خبری نیست، مانند أشکال پنجگانه برهان صدیقین از زمان فارابی و ابن سینا تا ملاصدرا و سپس علامه طباطبایی. حتی برخی از صورتهای برهان آنسلم که بسیاری از فیلسوفان غربی مانند دکارت به آن اعتماد کرده­اند، هم در همین دسته می­گنجد. هیچ یک از مقدمات این برهانها حسی نیستند و مقدمات آنها، عقلانی است به گونه ای که فیلسوف حتی اگر یک­بار هم از منزلش خارج نشود و نظم موجود در عالم را نبیند و علوم طبیعی با تمام نتایج عجیبی که پیرامون جهان، فضا، آفرینش و طبیعت داشته یاری­گر او نباشد، باز هم می­تواند وجود خداوند را اثبات کند.

پس اگر فیلسوفی اعتبار شناخت حسی را نپذیرد به این معنی نیست که دیگر دستش از هر دلیلی برای اثبات وجود خداوند کوتاه است. چرا که برخی از ادله اثبات خداوند به هیچ وجه نه از حواس کمک می­گیرند و نه از علوم طبیعی.

البته متوجه این نکته هستیم که در تقدم و تاخر برهانهای اثبات خداوند و اینکه کدام یک از آنها بهتر است اختلاف نظر وجود دارد. از یک سو غالب فیلسوفان اعتقاد دارند برهانهای عقلی محض از نظر منطقی، برتر و قوی­تر هستند و به همین دلیل بسیاری از آن­ها افتخار می­کنند که برای اثبات وجود خداوند برهانی که مبتنی بر مقدمات حسی باشد ارائه نداده­اند. همین نکته باعث شده­ که از نظر برخی، برهان نظم تنها برای رسیدن به اطمینان، کارایی داشته باشد نه یقین برهانی فلسفی؛ و به همین دلیل، آن را بیشتر به عنوان برهانی کلامی، دسته بندی می کنند نه یک برهان فلسفی. ولی از سویی دیگر، برخی همچون محمد اقبال لاهوری معتقدند برهانهایی که از مقدمات حسی اولیه جوشیده­اند برتر و به نظام فکری انسان نزدیک­تر هستند. به نظر می­رسد که شهید سید محمدباقر صدر هم به این نظر بیشتر تمایل دارد چرا که در آثار فلسفی و کلامی­اش بیشتر بر چنین برهانهایی اعتماد کرده است.

پس کسانی که برهانهای مبتنی بر مقدمات حسی را برتر و بهتر می­دانند بایستی بیشتر به دنبال اثبات ارزش شناخت حسی باشند تا آن­هایی که برهانهای عقلی محض را ترجیح می دهند.

[1] . اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع، ج 3 ص 67

[2] شکسته یا کج بودن قاشق (مترجم)