حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: «اگر امام معصوم نسبت به هر حادثه­ای قبل از روی دادن آن، علم دارد در این صورت برخی از رفتار­های شاخص او، دیگر نمی­تواند از مصادیق فضیلت به ­شمار آید، برای مثال، خوابیدن امام علی ع در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله حاکی از فداکاری ایشان نیست، و یا مشارکت ایشان در جنگ­های مختلف را نمی­توانیم جلوه ­ای از شجاعت و شهادت ­طلبی ایشان بدانیم. هنگامی که ایشان می­داند آسیبی متوجه او نیست یا جانش را تهدید نمی­کند، آیا باز هم ورود در مهلکه ها و خطرات، شجاعت و فداکاری ایشان را نشان می­دهد؟ در اینجا چگونه می­توانیم هم علم غیب ایشان را قبول کنیم و هم فضیلت های همچون موارد فوق را بپذیریم؟» در پاسخ این پرسش برخی از علماء گفته اند: «این علم غیب صرفا برتری روحی و معنوی امام را نشان می­دهد، و این برتری و عظمت، بدین معنی است که امام پیش از این به اختیار خود راهی را انتخاب کرده ­اند که نزدیک­ترین مسیر به سمت خداوند سبحان است، و این راه چیزی نیست جز سخاوت، بخشندگی، شجاعت، عفت و … . به عبارت دیگر، اگر ما علم امام را تحلیل کنیم خواهیم دید که امام با توجه به برتریِ روحی و ذاتی که دارد به این علم دست یافته است. و این مقام و منزلتِ والایِ روحی هم در مرحله قبل، مبتنی بر این بوده که در هر واقعه ای که برای او مقدّر بوده چیزی جز خیر و فضیلت را انتخاب نکرده است؛ و این خیر و فضیلت هم چیزی نیست جز سخاوت، بخشندگی، صبر، فداکاری در راه اسلام و … . پس علم امام در گروِ اختیارِ قبلیِ اوست که خداوند از قبل می دانست که او در وقایع مختلف چه انتخابی دارد. در نتیجه اگر امام در گذشته به درستی انتخاب نکرده بود، امکان نداشت چنین علمی را به دست آورد. پس درست است که از رخدادهای آینده آگاه است ولی هنگامی که شرایط سختی پیش­ می ­آید و او بهترین گزینه را انتخاب می­کند، این انتخاب نتیجه­ ی شخصیت استواری است که در گذشته با رفتار­های اختیاری خود به دست آورده است، و علم غیب او هم زاده­ ی همین شخصیت است. به عنوان مثال اگر کسی آبی را به شما تعارف کند و شما به این دلیل که می­دانید آن آب مسوم است، از نوشیدنش صرف نظر ­کنید، آیا به این دلیل که سمی بودن آب را تشخیص دادید و طبق تشخیصتان عمل کردید، دیگر نمی­توانیم بگوییم شما برتری و فضیلت ویژه ­ای دارید؟ خیر، معلوم است که این رفتار چیزی از فضیلت شما کم نمی­کند چرا که خود این شناخت و تشخیص، نتیجه­ ی تلاش­های پیشین شما در یکی از شاخه­ های علوم زیستی است و این رفتار شما در مواجه­ ی با آن آب نیز صرفا پیاده­ کردن همان علم است. به همین شکل، علم غیب معصوم و رفتار مطابق با آن هم چیزی از فضیلت و برتری شخصیتی او نمی ­کاهد. علاوه بر این معصوم اگرچه از رخداد­های آینده آگاه است ولی برخی از آن­ها طبق پیش ­بینی­ های او پیش نمی­روند. چرا که اساسا دو نوع قضای الهی وجود دارد، قطعی و غیر قطعی. با توجه به این تقسیم بندی و اینکه معصوم، با علم غیب خود از قضای الهی آگاه است، پس علم امام هم سبک و سیاق واحدی نخواهد داشت و بایستی آن را به دو دسته ­ی قطعی و غیر قطعی تقسیم کنیم. با توجه به این، هیچ اطلاعی نداریم که وقتی معصوم سرانجام عملی را می­داند، این دانستن او ذیل کدام یک از این دو علم قرار می­گیرد؟ آن دسته از علومی که در آن تغییری رخ داده است ویا ذیل دسته ­ی دیگر، پس در نهایت نمی­توانیم مشخصا بگوییم که آن عمل امام فضیلتی به شمار نمی­ آید. اکنون زمان آن است که با توجه به مطالب مطرح شده­ ی پیرامون علم به قضای­ الهی، یکی از فضائل بارز امیرالمؤمنین -خوابیدن امیرالمؤمنین در بستر پیامبر اکرم- را بررسی کنیم. دست­کم می­توانیم بگوییم که ما نمی­توانیم ماهیت علم امام به اتفاقات آینده را تشخیص دهیم، به عبارتی نمی­دانیم که علم امام از آن­ دسته علومی بوده است که می­توانسته تغییر کند یا از آن دسته علومی که هیچ تغییری در آن راه نداشته است؛ پس به محض اینکه احتمال دهیم ایشان می­دانسته که در آن شب اتفاقی برایشان نمی­افتد، بدون اینکه نوع آن «دانستن» را مشخص کنیم و بدانیم که به کدام دسته تعلق دارد، نمی­توانیم انکار کنیم که این رویداد، فضلیتی برای ایشان قلمداد می­شود. در کنار این دو پاسخ، با توجه به بعضی از نظریات پیرامون علم امام، می­توانیم پاسخ سومی هم بر این پاسخ­ها بیفزاییم. طبق این نظر، علم امام به اشیاء و اتفاقات بالفعل نیست، بلکه مانند سایر اعمالشان کاملا تحت اختیار ایشان قرار دارد. پس هرگاه بخواهد، می­داند و اگر نخواهد نمی­داند. در تأیید این سخن روایات زیادی وجود دارند که تصریح می­کنند «امام اگر بخواهد که بداند، می­داند». با این نگاه اگر بخواهیم فضائل معصوم را بازبینی کنیم می­توانیم بگوییم هیچ دلیلی نداریم که امام ضرورتا نتیجه ­ی رخدادهایی که فضیلت ایشان محسوب می­شود را می­دانسته، بلکه ممکن است در آن رخدادها امام نخواسته باشد که سرانجام آن را بداند، و در این صورت اساسا علمی در کار نبوده که بخواهد فضیلت ایشان را تحت تأثیر قرار دهد.» پرسش: آیا از دیدگاه شما این جواب پذیرفتنی است؟

پاسخ: به نظر می­رسد که می­توان نسبت به این پاسخ­ها، مناقشات و ایراداتی را مطرح کرد:

نخست: اینکه پیامبر یا امام دارای چنان مرتبه­ ی والایی هستند که این علوم به آن­ها داده شده است، باعث نمی­شود که خوابیدن در بستر پیامبر بی­ فضیلت باشد. کسی که شبهه فوق را مطرح می کند اصل فضیلت و برتری امام علی علیه السلام را انکار نکرده است. آنچه وی انکار می کند فضیلت داشتن خوابیدن در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله با توجه به علمِ امام علی علیه السلام است. اما در جوابی که از آن عالم جلیل القدر ذکر کردید هیچ اشاره ای به این جهتِ مورد شبهه و سوال نشده بود؛ فرض کنید علم امام، حاصل برتری و کمالِ روحیِ اوست، ولی هنگامی که می­داند جانش در آن شب به هیچ وجه به خطر نمی­افتد، دیگر چه فضیلت و ارزشی را برای آن عمل خاص می­توان تصور کرد؟ ممکن است بگویید ما می­دانیم که ایشان اگر هم سرانجام کار را نمی­دانست، بازهم همین کار را می­کرد؛ این فضیلت، یک فضیلت تقدیری است که به خود فعل ارتباط دارد هر چند از جهت ملکه‌ای که امام علیه السلام واجد آن هستند یک شرافت و فضیلت فعلی است؛ به عبارت دیگر، امام علیه السلام از این جهت که واجد چنین ملکه و حالتی هستند فضیلت فعلی دارد ولی از جهت خودِ انجامِ این فعل، یک فضیلت تقدیری دارند. شخصِ پرسشگر هم از شرف بالفعلِ آن عمل و رویداد سؤال کرده است و نه از جهت شرافت ملکه و تقدیر. علاوه بر اینکه مثالِ مذکور در جوابِ فوق، کاملا معکوس است؛ مثال مناسب برای صورتِ مفروض در سوال، این است که بگوییم امام در حالی که می­داند آب داخل کاسه مسموم نیست، آن را می­نوشند ولی مردم فکر می­کنند که آن آب مسموم است، و در نتیجه­ این رفتار امام آن­ها را به شگفتی وامی­دارد و باعث می­شود آن را عملی فوق العاده بدانند. ولی اگر مردم بدانند که او به دلیل تخصصش می­داند که آن آب مسموم نیست، دیگر شگفت­ زده نمی­شوند و انگیزه­ای ندارند که این عمل امام را ستایش کنند.

دوم: فرض می کنیم قضاء الهی بر دو قسم است: قطعی و غیر قطعی؛ و امام هم از قضای الهی با خبر است، ولی نمی­داند که قطعی است یا خیر. همچنین فرض کنیم این مساله، به علم امام آسیبی نمی­زند. اما اگر شک کنیم علم امام به کشته نشدن در بستر، از منظرِ خودِ امام، از مصادیقِ علم به قضاء قطعی است یا قضاء غیر قطعی، در این صورت همین شک باعث می شود نتوانیم فضیلتی را برای ایشان ثابت کنیم؛ چرا که اگر ایشان می­دانست که قضاء قطعی است، در اینصورت کار ایشان فضیلتی نداشته و اگر می­دانست که این قضاء غیر قطعی است در این صورت است که فداکاری کرده­ اند. حال که برای ما مشخص نیست که آیا ایشان می­دانستند که علمشان قطعی است یا غیر قطعی، پس در واقع نمی­دانیم که عمل ایشان فضیلتی داشته است یا نه، و این باعث می­شود فضیلتی برای ایشان ثابت نشود بلکه صرفا می­توان احتمال داد که عملشان با فضیلت بوده است؛ با این استدلال دیگر پاسخ این پرسش روشن نیست که آیا در واقع این رفتار امام فضیلتی داشته است یا خیر؟ و تا وقتی نمی­دانیم قطعی بوده است یا نه، نمی­توانیم فضیلتی را احراز کنیم، و در این صورت استدلال پاسخ­ دهنده نتیجه­ ای بر عکس خواهد داشت؛ چرا که پرسش در مورد احراز فضیلت است و تا وقتی احراز نشده، اصل بر عدم وجود چنین فضیلتی است، و با این استدلال نمی­توانیم فضیلت آن عمل را احراز کنیم و صرفا احتمال آن را احراز می­کنیم و نهایتا می­توانیم بگوییم که انکار فضیلت نیز سخنی بی اساس است، ولی راهی برای احراز فضیلت نداریم. توجه داشته باشید که فهم این مطلب نیازمند دقت بیشتر و بازخوانی آن است.

سوم: به نظرم پاسخ سوم هم کاری از پیش نمی­برد؛ چرا که ما نمی­دانیم آیا ایشان اراده کرده اند سرانجام کار را بدانند یا نه؟ اگر امام پیش از ماجرا اراده کرده بود که نتایج این عمل را بداند، در این صورت به آن علم رسیده است ولی فضیلت عملشان منتفی شده است، و اگر چنین چیزی را اراده نکرده بود، در این صورت نمی­دانسته چه اتفاقی می­افتد ولی عملِ با فضیلتی را انجام داده است؛ حال که نمی­دانیم امام چنین اراده­ ای داشته­ اند یا خیر در این صورت از فضیلت عمل ایشان آگاه نخواهیم شد. بله، ممکن است که این مسئله را طور دیگری حل کنیم و آن هم اینکه قاعده­ی استصحاب[2] در علم اصول فقه را اینجا پیاده کنیم و با کمک آن این پاسخ را تکمیل کنیم؛ چرا که می­توانیم بگوییم مبتنی بر قاعده­ ی استصحاب اراده­ای شکل نگرفته است؛ و اینگونه فضیلت مورد نظر برای آن عمل اثبات می­شود.

چهارم: با توجه به توضیحات پیشین، مشخص می شود جواب از سوال فوق، مبنایی است؛ یعنی یا بر اساس انکار علم مطلق به غیب، می توان فضیلت عمل را ثابت کرد و یا بر اساس اینکه معصوم علیه السلام علم به غیب دارد در صورتی که اراده کند و در کنار آن، ثابت شود که در این واقعه خاص – با توجه به آیه مورد نظر – اراده ای نکرده است؛ چرا که آن آیه – که معروف است پیرامون اتفاقات آن شب نازل شده- علی علیه ­السلام را به عنوان شخصیتی معرفی می­کند که به ازای رضایت پرودگار جانش را می­فروشد، به عبارت دیگر، با خوابیدن در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله معامله ­ای را انجام می­دهد تا در مقابل، به رضایت الهی دست یابد. در اینصورت آیا اگر سرانجام کار را می­­دانست اساسا معامله ­ای رخ­ می­داد؟! حتی می توان گفت همینکه امام علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله سوال می کند که «اگر به جای شما بخوابم آیا به سلامت به مدینه می رسید؟» حاکی از این است که علم به فرجام کار نداشتند. از این­رو با قبول مبنای علم­غیب مطلق و فعلیِ معصوم علیه السلام، این اشکالِ شخصِ سوال کننده، بی پاسخ می‌ماند. شاید چنین اشکالاتی ما را ملتفت کند که اندیشه­ی رایج پیرامون علم معصوم، بی­پایه و اساس است. البته خداوند است که عالم مطلق است.

[1] حب الله، حیدر؛ اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع؛ ج 1 ص 51

[2] به طور خلاصه طبق قاعده­ ی استصحاب می­توانیم بگوییم موضوعی که در گذشته بوده است در امتداد زمان، دست نخورده باقی می­ماند مگر اینکه شرایط وجود موضوع تغییر کند. (مترجم)