حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: دیدگاه اسلام در مورد دانش کالبد شکافی چیست؟ من می­دانم که کالبدشکافی جز در مواردی ضروری حرام است. چگونه می­توانیم حرمت آن را بپذیریم اما تعارض علم و دین را قبول نکنیم؟ همانطور که می­ دانید، کالبدشکافی شاخه­ ای بسیار مهم در پزشکی به حساب می­ آید و تداوم این علم منوط به وجود دائمی اجساد است تا با تشریح آن امر آموزش تداوم یابد. در این مورد حکم اسلام چیست؟

پاسخ: از دیدگاه فقها، در موقعیت­های فراوانی، مانعی بر سر راه کالبد شکافی وجود ندارد. از جمله­ ی آن­ها هنگامی است که جامعه­ی اسلامی بسیار به آن محتاج باشد. اینکه از دیدگاه دین، علم از جایگاه بسیار والایی برخورد است به این معنی نیست که علم بدون توجه به ارزش­ها و اصول اخلاقی مجاز است تا هر خواسته­ ای داشته باشد. مسئله­ ی کالبدشکافی ارتباط تنگاتنگی با ارزش انسان دارد و بایستی در این مورد به اخلاق کار با جسد انسانی توجه داشته باشیم. اسلام با جدیت پیگیر احترام به جسد انسان است بنابراین از جانب دین بایستی احترام جسد مسلمان مانند مسلمان زنده حفظ شود و این قاعده­ ای است که از متون شرعی استنباط می­ شود. حال اگر زمانی پیشرفت این دانش مشروط به این باشد که انسان زنده­ای تشریح شود – فرض محال که محال نیست- آیا می­توانیم چنین امری را حتی در صورت رضایت فرد مجاز بدانیم؟ آیا منشأ مخالفت با این کار، اخلاقیات، ارزش­ها و حقوق انسانی نیست؟

بنابراین چنین مسئله­ ای فقط در رابطه­ ی با ارتباط دین و علم مطرح نمی­شود بلکه در رابطه­ ی با علم و اخلاق هم قابل طرح است. آیا علم هرکاری بخواهد می­تواند انجام دهد اگرچه که در نهایت به کنار گذاشتن ارزش­ها و اخلاق ختم شود یا اینکه نمی­توانیم این چنین قدرتی را در اختیار علم قرار دهیم؟ اگر این آزادی را در قبال اخلاق نپذیرفتیم در این صورت می­توانیم بعضی از محدودیت­های دینی را نیز در برابر برخی از فعالیت­های علمی به رسمیت بشناسیم. البته نه از حیث ایدئولژیک یا دینی، بلکه از این جهت که طبق دیدگاه دین بایستی بعضی از ارزش­ها و احترام جسد انسان حفظ شود.

به همین دلیل فقها مسئله­ ی دانش کالبدشکافی را وابسته­ ی به ضرورت می­دانند، نه آن را بی­ چون­ وچرا حرام بدانند. ضمن اینکه ایشان خود عمل کالبدشکافی را حرام می­دانند و نه جنبه­ ی نظری این دانش­ را. همچنین این نکته را هم بایستی بیفزاییم که امروزه، خیلی از دانشگاه­ های جهان دیگر بدن­ه ای واقعی را کالبدشکافی نمی­کنند و به بدن­های مصنوعی روی آورده ­اند که می­تواند چنین کاری در حکومت­های اسلامی نیز انجام می­شود.

خلاصه: ما همانطور که از دین، اخلاق و ارزش­ها می­خواهیم که به علم و حرکت آن احترام بگذارند، این حق ما است که از علم بخواهیم حریم ارزش­ها، اخلاق و دین را حفظ کند. به نظر من تا وقتی این قیود و شروط، بیش از اندازه دست­ و پاگیر نباشند مانعی در مسیر جریان علم وجود ندارد ضمن اینکه در غالب دانش­ها اساسا با محدودیت­ هایی از این سنخ مواجه نمی­شویم.

[1] اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع ج 2 ص 32