حیدر حب الله

ترجمه: مجمع علمی طور سینا

پرسش[1]: در برخی از مباحث شما پیرامون پلورالیسم دینی یادآور شده ­اید که پیروان پلورالیسم دینی به دنبال یقین ویژه ­ای هستند که همان یقین استقرائی است و بیان کردید که این یقین خاص با یقین ارسطوئی متفاوت است. آیا چنانچه استقرا را نپذیریم، تأثیری در این یقین استقرائی خواهد داشت؟ حضرت­عالی مستحضرید که کارل پوپر استقرا را خرافه می­داند با اینکه او حضور فعالی میان طرفداران پلورالیسم دارد. نظر شما در مورد این مطلب چیست؟

پاسخ: به هر اندازه که از یقین ارسطوئی فاصله بگیریم افق­ های تازه­ تری برای طرفداران پلورالیسم معرفتی گشوده می­شود. این بدین معنی است که هر چه از بالاترین درجه ­ی یقین دور شویم و از آن کوتاه بیاییم پلورالیسم معرفتی، آزادی بیشتری می­ یابد بنابراین هرچه به دیدگاه ترجیح ­گرایانه­ نزدیک­تر شویم، فضای بیشتری برای تنفس پلورالیسم بوجود خواهد آمد[2]؛ زیرا در این صورت، جزمیت معرفتی که اسباب ظهور شناخت قطعی و دیدگاه یک­جانبه ­گرایی را فراهم می­کرد، از هم می­پاشد.

هنگامی که سراغ فلاسفه­ ی نسبی­گرا برویم یا با فیلسوفانی چون کارل پوپر تبادل اندیشه داشته باشیم، آشکارا می­فهمیم که نظرگاه نقادانه­ ی آن­ها نسبت به یقین فرصت­ هایی را برای پلورالیسم معرفتی فراهم می­کند. به عبارت دیگر، برای طرفداران پلورالیسم، یافتن شکافی در دیوار جزمیت قاطع کفایت می­کند و آن­ها چنین شکافی را در یقین استقرایی یافته­ اند. هنگامی که پلورالیسم وارد عرصه­ ی دین می­شود نظریه ­ی یقین استقرائی یکی از نزدیک­ترین نظریات به پلورالیسم دینی خواهد بود؛ چرا که از یک سو یک جانبه­ گرایی را منسوخ خواهد کرد و پلورالیسم را به کرسی می­نشاند و از سوی دیگر اجازه ­ی حضور گونه ­ای از یقین استقرائی را خواهد داد تا دین – در معارفش- دچار فروپاشی نشود. ولی این پلورالیسم معرفتی هر چه به شک نزدیک­تر شود پلورالیسم مجال بیشتری خواهد یافت. در این صورت به نسبت «دینی» که به دنبال پلورالیسم دینی است و می­خواهد میان دین و کثرت را جمع کند و تلاش کند که هردوی این­ها را داشته باشد، دینی بودنش به خطر خواهد افتاد. این باعث می­شود که یقین استقرائی از جهتی با دین سازگار باشد و از جهتی دیگر با پلورالیسم.

[1] اضاءات فی الفکر و الدین و الاجتماع ج 2 ص 61

[2] خیلی از فیلسوفان از جمله اثبات­گرایان (positivists) به این اندیشه گرایش دارند. طبق دیدگاه اثبات­گرایان نتیجه ­ی پژوهش­های علمی حاصلی بیش از ترجیح یکی از نظریات بر دیگری نخواهد بود. به عبارتی از لحاظ شناختی می­توانیم در نهایت نسبت به یک نظریه به مرتبه­ ی ظن دست یابیم.